Æviágrip
Gunnar Hersveinn (Sigursteinsson) er fæddur í Reykjavík 28. mars 1960. Hann ólst upp í Voga- og Heimahverfinu. Hann lauk B.A. prófi í heimspeki og sálfræði 1986, blaðamennskunámi 1995 og hefur stundað meistaranám í kynjafræði við Háskóla Íslands.
Gunnar Hersveinn hefur gefið út fjórar ljóðabækur, skrifað leikrit og nokkrar bækur almenns eðlis og hefur JPV útgáfa meðal annars gefið út bækur hans Gæfuspor – gildin í lífinu og Orðspor – gildin i samfélaginu. Gunnar hefur með ritstörfum m.a. verið blaðamaður á Morgunblaðinu og kennari, til að mynda í framhaldsskólum og Listaháskóla Íslands.
Gunnar Hersveinn hefur hlotið ýmsar viðurkenningar fyrir skrif sín um samfélagsmál, meðal annars Ljósberann 2004 fyrir greinar um uppeldismál, friðarmenningu, menntun og siðfræði, tilnefningu til Blaðamannaverðlauna 2004 fyrir skrif um mannlíf á sviði jafnréttis-, uppeldis- og menntamála og Fjölísviðurkenningu Rithöfundasambandsins 2010 fyrir bækur sem hafa sett umtalsvert mark á hérlenda þjóðfélagsumræðu.
Frá höfundi
Viskuleit með skapandi fræðiskrifum
Visku má leita með ýmsum aðferðum vísinda og fræða, sagna og skáldskapar. Það getur verið tölfræði, rökfræði, athugun, könnun. Það getur falist í því að keyra saman margar breytur, það getur falist í djúpri innsýn skáldsögunnar og það getur falist í því að blanda saman aðferðum fræða og skáldskapar. Hér er markmiðið að veita snögga innsýn í skapandi fræðiskrif.
I. Skapandi
Allir vita að skáldsaga getur opnað nýja sýn inn í hugarheim og persónuleika fólks og varpað ljósi á fortíð, samtíð og framtíð. Aðferðin er aftur á móti vanmetin meðal fræðimanna sem þrá að skilja brot af jarðlífinu óháð túlkun. Skáldskapur er aftur á móti fullgild aðferð til að fjalla um veruleikann.
Fræðimenn eru oft logandi hræddir við að stíga skrefið til skáldskapar, telja jafnvel að þeir glati með því virðingu eða að hlegið verði að þeim. Aðferðirnar verði að vera lausar við allan vafa þótt vafinn sjálfur sé óumflýjanlegur. Af þeim sökum er of oft numið staðar rétt áður en hugurinn fer á flug.
Til er aðferð sem nefnist skapandi fræðiskrif (creative nonfiction) þar sem höfundur beitir aðferðum skáldskaparins til að öðlast betri innsýni í efnið og til að miðla því til almennings á mannamáli eins og það er kallað. Hann grípur til myndrænna líkinga og leitar til nýrra orða í viðleitni sinni til að skilja hugtökin.
Nokkur hugtök fela í sér einhvern leyndardóm og þau neita að láta fanga sig í algildar skilgreiningar. Hversu oft og iðulega sem það er gert, hversu margar bækur sem skrifaðar eru, alltaf sleppa hugtökin undan endanlegum skýringum líkt og fiskar úr nýju neti. Þetta eru hugtök eins og gleði, þakklæti, gjöf, fyrirgefning, virðing, von og jákvæðni.
Jafnvel þótt lífeðlisfræðingar geti lýst nákvæmlega hvað gerist í taugakerfinu þegar gleðin er á sveimi um mannslíkamann, gefur það ekki rétta mynd af henni heldur aðeins lýsingar á hegðun taugaboða, mælingar án túlkunar. Mælingar og lýsingar veita okkur takmarkaðar upplýsingar, það er ekki fyrr en túlkun á niðurstöðum hefst sem fjör færist í leikinn. Ekki fyrr en sköpunin sprettur upp.
II. Undrun
Heimspekin kennir að það er vel þess virði að rækta undrunina. Þrátt fyrir hin hörðu vísindi og framþróun þá hefur heimspekin aldrei verið numin úr gildi og spurningar hennar óma enn: „Hvað er ... ?“ spyr hún eins og barn. Heimspekin byrjar alltaf aftur þótt annað líði undir lok.
Einnig er fullyrt að upphaf heimspekilegrar hugsunar sé sjálf undrunin. Það að undrast skyndilega yfir því eðlilega og sjálfsagða, standa agndofa gagnvart því sem daglega hefur borið fyrir augu okkur, hvort sem það er ský á himni sem hreyfist eða manns eigin fingur. Iðulega felst aðdáun í þessari undrun, aðdáun á hegðun hlutanna og hinum undraverða alheimi. En mannshugurinn vill skilja og leitast við að skilgreina hugtök eða gildi, eins og gleðina.
Gleði og jákvæð hugsun eru fjörefni mannslíkamans sem ekki verður þó lýst með tölum eða tímasetningum. Ég gerði tilraun til að lýsa gleðinni í bókinni Gæfuspor, bls. 98:
„Gleðin er björtust í litrófi mannlegra tilfinninga og getur sprottið fram eins og morgunfugl af hreiðri. Allir þekkja hana en of fáir rækta hana eða leyfa henni að njóta sannmælis. Hún klingir í eyrum og lyftir fólki upp yfir áhyggjur dagsins. Hún er létt á fæti, frísk sem fiskur og kát sem kið.“
Þessum setningum er ætlað að varpa ljósi á gleðina. Hér er þó ekki um lífefnafræði að ræða, ekki heimspeki eða sálfræði né vísað í neinar heimilir. Skapandi fræðiskrif felast í því að rífa sig úr spennutreyjum og sauma aðrar flíkur sem falla betur að höfundinum og hópnum sem ætlar að lesa.
Spennutreyjur fræðanna eru áhrifaríkar aðferðir til að fást við hlutina og leita svara. Höfundur skapandi fræðiskrifa notar niðurstöður fræðanna og miðlar þeim með skapandi aðferðum skáldskaparins. Hann þráir einnig að finna nýjar tengingar. Aðferð hans er á milli fræða og skáldskapar en niðurstaðan getur verið fullgild.
III. Viðhorf
Viðhorf höfundar gagnvart hugtökum eða gildum er höfuðatriði í skapandi fræðiskrifum. Markmiðið er ekki að gera fullgilda kenningu um hvert hugtak sem hægt er að sanna eða afsanna. Hvötin sem drífur höfundinn áfram er ekki endanlegur skilningur eða það að fanga fyrirbærin í (stað)föstum skilgreiningum.
Það er undrunin sem knýr höfundinn áfram veginn. Markmiðið er að stíga inn í hugtakið og veita öðrum innsýn. Sá sem skrifar hefur einhverja löngun til að miðla til annarra, koma rannsókn sinn eða brotum til skila. Hugtökin eru leyndardómar því reynslan hefur kennt að það sem er, er jafnframt að breytast í eitthvað annað.
Skapandi fræðiskrif eru einnig meira en þetta.
IV. Þjóðgildin
Ég skrifaði bókina Þjóðgildin (Skálholtsútgáfan 2010) um grunngildin sem Íslendingar völdu sér á Þjóðfundinum 2009: heiðarleiki, réttlæti, lýðræði, jöfnuður, frelsi, ábyrgð, traust, jafnrétti, sjálfbærni, fjölskyldan, kærleikur og virðing. Kjörið var að beita aðferðum skapandi fræðiskrifa til að glíma við hugtökin og miðla þeim til almennings.
Sérstök aðferð var notuð til að lokka fram þau gildi sem 1300 fundargestir völdu 14. nóvember 2009. Hún var óþvinguð og fólst í því að draga fram það sem bjó í brjósti hvers og eins. Þekktasta útgáfa slíkrar aðferðar er kennd við Sókrates og felst í því að laða fram visku annarra með því að spyrja þá réttu spurninganna. Tilgátan er sú að svarið búi innra með hverjum og einum.
Ég beitti þessari aðferð þegar ég skrifaði bókina um þjóðgildi Íslendinga. Hugtökin voru valin af öðrum og hlutverk mitt var að grafast fyrir um ástæður og leggja útaf hverju hugtaki fyrir sig. Greiður aðgangur er að niðurstöðum og rannsóknum um grunngildin en höfundur bókar verður að bæta einhverju við eða finna nýtt sjónarhorn til að bók geti orðið einhvers virði.
Ég gerði ráð fyrir því að ósk og þrá þjóðarinnar byggi í gildunum sem valin voru og setti jafnframt fram tilgátu sem var andstæð við það sem tíðkast hafði árin á undan. Byggðist tilgátan á hugtakinu gjöf. Þá raðaði ég efninu upp í kerfi, bætti hófsemdinn við listann og hófst handa.
Ögrunin fólst í því að fást við rótgróin hugtök í vitund þjóðarinnar en nota þrátt fyrir það aðra nálgun en oftast er gert. En hvernig er hægt að segja eitthvað nýtt um hugtök eins og frelsi, kærleikur, lýðræði og virðing?
Verkefnið felst í því að finna gefandi sjónarhorn, tefla saman hugtökum, nefna hindranir og mælikvarða og einnig tengja aðra þætti en venjulega er gert við hugtökin og að fjalla til að mynda um samband frelsis og hroka og lýðræðis og tíma. Möguleikarnir eru óþrjótandi. Galdurinn felst í því að skapa setningar sem varpa óvæntu ljósi á einhverja þætti í lífinu. Ef það heppnast verður verkefnið einhvers virði.
V. Viska
Manneskjan leitar visku. Hún hefur of oft ratað í breiðgötur fáviskunnar og þarf því skarpan hug á þröngum veginum. Skynsemin er skilningsljós en hún hefur oft verið ofmetin. Svarið felst í því að meta áhrif margra mannlegra þátta á sama tíma: tilfinninga, skynsemi og viðhorfa, persónuleika og sögu í tengslum við aðstæður.
Höfundur getur notað ýmsar aðferðir til að varpa ljósi á það sem hann vill fjalla um, það getur verið undir merkjum lífeðlisfræði, það getur verið heimspeki, sálfræði, sagnfræði, það getur verið aðferð skáldsögunnar og það getur verið undir merkjum skapandi fræðiskrifa. Allt eftir því hvað hver höfundurinn, viðfangsefnið, markmiðið og leshópurinn er.
Gunnar Hersveinn, desember 2010.
Greinar
Um einstök verk
Gæfuspor: gildin í lífinu
Sólveig Anna Bóasdóttir: „Gæfuspor.“
Kistan, vefrit.
Orðspor: gildin í samfélaginu
Henry Alexander Henrysson: „Allan sóma stunda ber.“
Hugur, tímarit um heimspeki, 21. árg. 2009, s. 184-187
Verðlaun
2010 - Viðurkenning úr Fjölís-sjóði Rithöfundasambandsins: Gæfuspor - gildin í lífinu; Orðspor - gildin í samfélaginu
2004 - Ljósberinn: Fyrir greinar um uppeldismál, friðarmenningu, menntun og siðfræði
Tilnefningar
2004 - Blaðamannaverðlaun Íslands: Fyrir skrif um mannlíf á sviði jafnréttis-, uppeldis- og menntamála
Öðlingurinn: greinasafn um jafnrétti
Lesa meiraÞjóðgildin
Lesa meiraOrðspor: gildin í samfélaginu
Lesa meiraSjöund
Lesa meiraÆvintýr á fuglaför / On the Wings of Adventure
Lesa meiraSog: Sigtryggur Bjarni Baldvinsson
Lesa meiraGæfuspor: gildin í lífinu
Lesa meiraSkuggafjöll
Lesa meiraÍ regnborg hljóðra húsa
Lesa meira