Kristín Steinsdóttir

Líf og lín – vefnaður sögunnar

Eftir að hafa skrifað skáldsögur fyrir börn um árabil sendi Kristín Steinsdóttir frá sér skáldsögu fyrir fullorðna, Sólin sest að morgni, árið 2004. Síðan þá hefur hún aðallega skrifað fyrir fullorðna, þó börnin hafi vissuleg ekki alveg verið höfðu útundan. Hér verður fjallað um verk Kristínar fyrir fullorðna, sem þegar þetta er skrifað (2018) telur sex skáldsögur.

Mæður og minningar

Fyrsta bók Kristínar fyrir fullorðna, Sólin sest að morgni, er gefin út sem skáldsaga en hún er þó greinilega sjálfsævisöguleg. Þar lýsir Kristín barnæsku sinni og uppvexti í stuttum minningarbrotum. Megináherslan er á fjölskylduna, fjölskyldulífið í sveit og sérstaklega er hugað að veikindum móður hennar. Bókin endar með láti hennar, en hún hafði verið hjartveik:

Í kreppunni barst skarlatssótti til landsins. Hún byrjaði með háum hita, höfuðverk og særindum í hálsi. Næsta stig voru rauð útbrot og hreistrun. Menn dóu, einkum börn og unglingar. Aðrir sátu uppi með nýrnaskaða og urðu margir skammlífir. Hjá sumum beið hjartað aldrei bætur. Þeir áttu við áralöng veikindi að stríða.
                Mamma er í þeim hópi. (13)

Bókin er að miklu leyti helguð minningu móðurinnar, þó faðirinn, amma og systkin leiki einnig hlutverk. „„Hvernig var amma?“ spurði lítil manneskja einu sinni. Við vorum að dunda okkur í hlýju eldhúsinu. Ég hefði viljað segja frá veröld fullri af sólskini, frá öryggi og óbrotnum heimi en þá var eins og færi að snjóa og það setti hroll í bakið á mér“ (14). Þannig hvíla veikindi og dauði móðurinnar eins og skuggi yfir allri sögunni, en þó er þar líka mikið af hlýju og gleði – og sól. Saman við minningarnar um móðurina blandast svo söknuður eftir sveitinni og umhverfi náttúrunnar.

Það er greinilegt að Kristín nýtir vel hæfni sína í að skrifa bækur fyrir börn og fangar vel tóntegund lítillar stúlku sem horfir á sinn heim og veltir fyrir sér stöðu sinni innan hans. Eftir því sem hún eldist breytist stíllinn líka og þannig á lesandi auðvelt með að fylgja stúlkunni eftir inn í unglingsárin. Inni á milli minninga koma svo brot úr nútímanum, sem stundum taka á sig form samtals eins og sést strax í upphafi sögunnar:

„Af hverju fórstu?“ spyr ég mig stundum. Yfirgafst sólina og snarbrött fjöllin.
                „Ég yfirgaf ekki neitt,“ svara ég snefsin á móti. „Stakk sólinni í poka, pakkaði fjöllunum saman og fór með þau. Og þegar mig vantar fjall, opna ég glugga og það er enn á sínum stað.“ (9)

Þetta innra samtal á sér rætur í bernskunni þegar stúlkan uppgötvar að innra með henni býr önnur stúlka, Tobba, sem er alltaf hlýðin og góð og þannig vill sögukonan gjarna vera. En fyrirmyndirnar sem hún sækir til eru hörkukonur sem láta ekki eiga neitt hjá sér: „Það er dyggð að kunna að svara fyrir sig. Hallgerður langbrók og Bergþóra létu aldrei sinn hlut fyrir neinum“ (19). Sömuleiðis á móðirin formóður sem hún lítur upp til: „Grundar-Helga var mikil kona. Hún lét safna liði og drepa Smið Andrésson harðstjóra og skattpínanda á Grund í Eyjafirði árið 1361. Mamma er beinn afkomandi Grundar-Helgu í nítjánda lið. Það er henni mikils virði. Hún sækir kjark til þessarar sterku konu og íklæðist styrk hennar þó að sexhundruð ár séu liðin“ (30). Þessar öflugu konur eru þær sem mæðgurnar ákalla fremur en guð, en þó viðurkennir sögukonan að kannski hefði mátt milda hörkuna og ræða hlutina „í stað þess að vera alltaf svona kjarkmikil og dugleg“ (31). Þannig skapast margradda samtal innan minninganna, milli sögu og ævintýra, nútíma og fortíðar.

Bókin er stutt og í henni er birtur nokkur fjöldi ljósmynda, sem sýna höfund og fjölskyldu á þeim tíma sem sagan er skrifuð. Gunnþórunn Guðmundsdóttir hefur skrifað um þátt ljósmynda í æviskrifum og bent á margrætt hlutverk þeirra þegar kemur að minningum og einnig gleymsku. Í umfjöllun sinni um Sólin sest að morgni segir Gunnþórunn: „Ljósmyndirnar staðsetja okkur svo frekar í tíma og rúmi með því að segja „svona litu þau út“, „þarna bjuggu þau“, en um leið minna þær okkur á aðrar fjölskyldur geymdar í öðrum albúmum“ (https://bokmenntaborgin.is/umfjollun/solin-sest-ad-morgni).

Í bók sinni Representations of Forgetting in Life Writing and Fiction (2017) fjallar Gunnþórunn um hlutverk ljósmynda í æviskrifum og skáldskap sem byggir á heimildum og bendir á hvernig ljósmyndir hafa orðið að mikilvægum hluta slíkra bókmennta, hvort sem þær birtast í sögunni eða er lýst. Þær þjóna því hlutverki að muna, eru fastir punktar í hinu síkvikula minni sem allir búa við (147). Fjölskyldumyndir eru hluti af einkaskjalasafni hvers og eins en það er einmitt háð bæði minni og gleymsku og því stöðuga ferli að endurvinna söguna og fortíðina (47).

Og fortíðin og fjölskyldan heldur áfram að vera viðfangsefni Kristínar í þriðju skáldsögu hennar, Ljósu (2011). Í Sólin sest að morgni hittum við móðurömmu stúlkunnar sem er henni mikill stuðningur auk þess að vera berdreymin. Föðuramman er látin. Hennar er getið stuttlega í síðari hluta sögunnar: „Ég heiti í höfuðið á föðurömmu minni. Hún var Skaftfellingur, trúuð kona en varð geðveik og dó í einangrun“ (56).

Þessi föðuramma er fyrirmyndi aðalsöguhetjunnar í Ljósu. Sú saga er þó ekki sögð í samskonar minningarbrotum og er öllu hefðbundnari söguleg skáldsaga, án þess þó að tapa neinum af þeim sjarma sem einkennir Sólina.

Aðalumfjöllunarefni verksins er vaxandi geðsýki eða hugsýki aðalsöguhetjunnar, Ljósu. Ljósa er dóttir hreppstjórahjóna á Austurlandi síðla á nítjándu öld. Hún á stóran systkinahóp, ekki síst vegna þess að faðir hennar er ákaflega lauslátur og barnar bæði vinnukonur og aðrar konur sem á vegi hans verða. Ljósa elskar móður sína og dáir föður sinn líka, þrátt fyrir þessa bresti hans sem hún sér að valda móðurinni mikilli sorg. Strax hér hefst ómöguleg togstreita innra með stúlkunni, sem á sinn þátt í andlegum erfiðleikum hennar. Hún kynnist ungum manni sem faðirinn hafnar, meðal annars vegna þess að hann er brjóstveikur, og sendir stúlkuna í skóla til Reykjavíkur. Þar blómstrar hún, enda gædd góðri greind og listrænum hæfileikum þegar kemur að saumaskap og orgelleik. Hún er þó hætt komin þegar ljóst verður að af frekara sambandi við piltinn verður ekki.

Ljósa fer aftur heim í sveitina til foreldra sinna og sver að yfirgefa þau aldrei, enda vill hún vera móður sinni stuðningur. Ungur maður, Vigfús, biður hennar og eftir nokkra umhugsun játast hún honum, án þess þó að elska hann verulega. Hún krefst þess að vera áfram heima, en andrúmsloftið á heimilinu er ekki gott, ekki síst vegna þess að faðirinn er ekki sáttur við tengdasoninn. Hugsýki Ljósu eykst og eykst svo enn þegar Vigfús kaupir jörð og heimtar að flytja þangað.

Það er sérlega eftirtektarvert að fylgjast með því hvernig höfundur byggir upp heim geðveikinnar í samspili við stöðu konunnar. Ljósa er góðu vön frá hreppstjóraheimilinu en eiginmaðurinn forsmáir alla sóun - er greinilega svo hagsýnn að það jaðrar við nísku. Að sjálfsögðu er það huggun kvennanna, kaffi og sætabrauð, sem er meðal þess sem hann gagnrýnir. Sömuleiðis hefur hann takmarkaða þolinmæði gagnvart hannyrðum konu sinnar, og það þrátt fyrir að þær hafi ótvírætt praktískt gildi, bæði fyrir fjölskylduna og heimilið og svo til að bera björg í bú en Ljósa er eftirsótt saumakona. Það sama á við um orgelleikinn og sönginn, sem er ein helsta gleði Ljósu. Hér kemur strax fram togstreita kynjanna, Vigfús vill að eiginkonan hugsi um heimilið að hefðbundnum hætti og skilur ekki þörf hennar fyrir að láta sköpunargleðina njóta sín í saumaskap og söng. En því er ítrekað lýst hvernig þessi tvö atriði hjálpa henni að halda heilsu.

í þessu samhengi  má nefna þekkta smásögu bandarísku skáldkonunnar Charlotte Perkins Gilman, „Gula veggfóðrið“ (1892, á ísl. 1982), sem einmitt er skrifuð um sama leyti og skáldsaga Kristínar gerist, en þar verður sögukonan smám saman geðveik vegna þess að henni tekst ekki að uppfylla hefðbundið eiginkonuhlutverk.

Kristín tengir geðsýki Ljósu hefðbundnum íslenskum temum, en að sögn hafði álfkona lagt álög á föður hennar. Sjálf á hún sér álfkonulund og sér einnig framliðna. Þessi skyggnigáfa eykst svo mjög þegar andlegu ástandi hrakar og lesandi áttar sig á að mögulega voru yfirnáttúrulegir hæfileikar alltaf hluti af geðveiki stúlkunnar.

Á þennan hátt mætast margir ólíkir heimar í skáldsögu Kristínar Steinsdóttur og líkt og saumaskapurinn leikur í höndum Ljósu er færni höfundar í því að þætta saman þessa þræði ótvíræð.

Vegir konunnar (eru órannsakanlegir)

Önnur skáldsaga Kristínar, Á eigin vegum (2008), er allólík fyrstu bókinni, þó hún sé einnig stutt og minni á hið eðla form nóvellunnar. Hér er sagt frá ekkjunni Sigþrúði sem býr í Norðurmýrinni og vinnur fyrir sér með því að bera út blöð. Líf hennar einkennist af nægjusemi og hefur gert alla tíð, sem kemur þó ekki í veg fyrir að hún eigi sér drauma. Móðir hennar sem var vinnukona í sveit ferst af barnsförum svo litla stúlkan er alin upp af eldri konu á bænum. Hjá henni á hún öruggt skjól sem barn, en þegar hún eldist fer að harðna á dalnum, því önnur hönd Sigþrúðar er óvenjuleg í laginu og minnir mest á selshreifa. Þetta gerir henni erfitt fyrir í námi auk þess sem hin börnin leggja hana í einelti, og Sigþrúður hörfar inn í sig. Hún fer úr sveitinni við fyrsta tækifæri og kynnist manni, Tómasi, og saman flytjast þau svo til Reykjavíkur á efri árum. Tómas deyr og Sigþrúður tekur sig til og fyllir líf sitt ýmsu því sem hún hafði neitað sér um í hlédrægni sinni og fólksfælni.

Í stuttu máli felst þetta líf í því að mæta í jarðarfarir og syngja, auk þess sem hún leitar samviskusamlega uppi alla menningaratburði, sýningaropnanir og tónleika sem hún getur sótt frítt, því ekki hefur hún miklar tekjur. Þó er langt því frá að hún sé neinskonar afæta, hræsnari sem gengur á lagið hjá grunlausu fólki, étur frítt og drekkur. Í meðförum Kristínar verður Sigþrúður sú sem hvað helst kann að meta og setja sig inn í hinar ólíku aðstæður sorgar og fögnuða. Hún hugsar hlýlega til hinna látnu og vill að þeim sé sýnd tilhlýðileg virðing og kann að njóta menningarinnar. Sú nægjusemi sem einkennir líf Sigþrúðar endurspeglast fagurlega í sjálfri skáldsögunni, texta hennar og viðfangsefni.

Einnig er athyglisvert hvernig Kristín fléttar breytta tíma fimlega og fátlaust inn í söguna, það er aldrei beint fjallað um það hvernig heimsmyndin gerbreytist á þeim tíma, síðari hluta tuttugustu aldar, sem sagan lýsir, heldur falla þessar breytingar hávaðalaust að framvindu sögunnar, sérstaklega þegar kemur að því að Sigþrúður, sem hefur smátt og smátt orðið sjálfstæðari eftir dauða eiginmannsins, leggur drög að því að láta drauma sína rætast. Sá hluti, sem snýr að draumum hennar sem byggja á sögnum um að móðurafi hennar hafi verið franskættaður, er sömuleiðis sérlega vel unnin og verður aldrei tilgerðarlegur.

Lífið eftir ‚lífið‘ er aftur viðfangsefni Kristínar í skáldsögunni Ekki vera sár (2017). Þar er lýst konu, Ingibjörgu eða Imbu, sem er komin á eftirlaun og við tekur tilvera sem er ekki alveg eins og hún hafði hugsað sér. Aðallega kemur henni þó á óvart að uppgötva að eftir áratuga hjónaband er hún ekki alveg viss um hvernig ævi hennar hefur verið varið. Hjónin eru bæði hætt að vinna, en svo virðist sem aukin samvera sé ekki eins velkomin og ætla mætti og eiginmaðurinn heldur sig aðallega í sumarbústað sem hann er að gera upp. Hún þarf því að skoða sjálfa sig og sínar væntingar til lífsins.

Þessi sjálfskoðun fer fram í formi upprifjunar, en hluti sögunnar fjallar um ævi Imbu, æskuár hennar í Reykjavík á eftirstríðsárunum og foreldrana sem eru að reyna að koma undir sig fótunum, en drykkja föðurins setur strik í þann reikning. Stúlkan reynir að hjálpa móðurinni eftir bestu getu og verður ung ábyrg. En að sama skapi upplifir hún sorg og einmanaleika, því hún nær ekki að tengjast móður sinni á þann hátt sem hún þráir og faðirinn yfirgefur fjölskylduna að lokum. Imba er því alltaf að berjast við að sanna sig en upplifir stöðugt að standa ekki undir væntingum – aðallega þó væntingum sjálfrar sín.

En þrátt fyrir allt tekst Imbu að mennta sig, hún fer í Kennaraskólann og vinnur svo alla tíð sem kennari. Hún kynnist eiginmanninum, Jónasi, og eignast með honum þrjú börn og skapar sjálfri sér því þá tryggu tilveru sem móðir hennar eignaðist aldrei. En til þess þarf Imba að gefa sjálfa sig eftir, ef svo má segja. Þegar hún hefur tíma til að hugsa um annað en fjölskylduna áttar hún sig á því að sambandið við Jónas hefur verið mest á hans forsendum. Henni finnst hún hafa tapað markmiðum sínum og draumum og í staðinn gengið inn í hlutverk og heimssýn sem var ekki endilega sú sem hún hafði séð fyrir sér. Hún finnur fyrir óþoli og óróa sem á rætur sínar að rekja til þeirrar mótsagnar sem hún upplifir milli væntinga ungu konunnar sem hún var og stöðu þeirrar fullorðnu konu sem hún er orðin.

Sem fyrr er stíll Kristínar hógvær og saga konunnar einkennist af kyrrlátri skoðun á sjálfri sér og sambandi sínu við manninn – og ævinni sem hún hefur lifað. Líkt og Sigþrúður á hún sér allskonar drauma um það sem hana langar að gera, en ræður ekki vel við að uppfylla þá. Það er líka ákveðinn húmor í sögunni sem snýr að stöðugu vafstri eiginmannsins í bústaðnum. Jónas nýtur þess að vera í kyrrðinni utan við borgarmörkin og dunda sér við þau margvíslegu handverk sem fylgja því að hressa upp á bústaðinn – hann skilur ekkert í því að konan vilji ekki það sama.

Í raun má segja að þessar tvær sögur lýsi ólíkum örlögum kvenna, þó báðar eigi sér svipaðar fortíð þá vinna þær á ólíkan hátt úr tilverunni. Sigþrúður nær að fanga drauma sína og skapa sér líf úr litlu, meðan Imba, sem í raun á meira, uppgötvar að hún hefur farist á mis við það sem hana sjálfa langaði mest til að gera. Það sem gerir báðar sögurnar svo sérlega áhugaverðar er að þær fjalla um æviskeið kvenna sem yfirleitt er ósýnilegt í bókmenntum og varpa upp krefjandi spurningum um hlutverk konunnar innan fjölskyldunnar og stöðu hennar þegar því hlutverki er ‚lokið‘.

Konur og koppar

Tilvísanir til bókmennta einkenna mjög fyrstu skáldsögu Kristínar, Sólin sest að morgni, en eins og áður segir tengja þær mæðgur vel við kraftmiklar fornkonur. Þjóðsögur eru einnig lifandi hluti minningabókanna. Í fjórðu skáldsögu sinni, Bjarna-Dísu (2012), tekur Kristín beinlínis fyrir þekkta þjóðsögu og skrifar um hana skáldsögu. Sem fyrr er áherslan á að lýsa stöðu konunnar, en bókinni er beinlínis ætlað að gagnrýna hefðbunda sýn á Dísu.

Draugasagan um Bjarna-Dísu er kannski ekki eins þekkt og frægustu íslensku draugasögurnar, en hún er samt afar minnisstæð, ekki síst fyrir lýsinguna á háttalagi afturgangna. Samkvæmt sögunni þurfa afturgöngur að feta sig fjóra faðma burt og stökkva svo öfugt í einu hlaupi jafnfætis aftur í bæli sitt. Tveimur þessara hafði Dísa náð þegar komið var að henni eftir fimm daga dvöl í fönn, en það þriðja vantaði og því náði hún ekki að verða eins kraftmikil og skyldi. Annað eftirminnilegt atriði úr sögunni er svo auðvitað klæðaburður stúlkunnar, enda er það hann sem hvað mest er gert úr, en Þórdís þótti fín með sig og vildi aðeins ganga í þunnum fötum með útlendu sniði. Að auki var hún svarri í skapi og því má ljóst vera að konan var frá upphafi varasöm og ekki nema eðlilegt að svona færi.

Þjóðsagan er í stuttu máli þessi: Bjarni Þorgeirsson er á ferð yfir austfirði og systir hans Þórdís slæst í för með honum. Þegar þau ætla að leggja af stað yfir Fjarðarheiði „var veður þykkt og snæfall með talsverðu frosti“ („Bjarna-Dísa“, Jón Árnason, Íslenzkar þjóðsögur og ævintýri, bindi III, 1958, bls. 298). Óveðrið skellur samviskusamlega á og Dísa þreytist og gefst upp. Bjarni grefur hana í fönn og heldur áfram og kemst að lokum illa farinn að bænum Firði í Seyðisfirði. Óveðrið heldur áfram, en „á fimmta dægri eftir að hann skildi við Dísu rofaði lítið eitt til“ (299) og Bjarni leggur af stað með bóndanum í Firði, Þorvaldi sem lýst er sem óttalausum manni, og Jóni vinnumanni sem kallaður er drengur góður. Um nóttina finna þeir Dísu, það er tunglskin og veður í skýjum – menn voru ekki ónæmir á dramatískt andrúmsloft á átjándu öldinni. Þeir heyra öskur og sjá svo Dísu: „Var hún þá ei, sem hann mundi vænta dauðrar manneskju, liggjandi, heldur er hún því líkast sem menn eru á setum sínum. Léreftskjóllinn var í göndli um mittið á henni gaddfrosinn og hún ber fyrir neðan og berhöfðuð“ (299). Þorvaldur tekur hana í fang sér og ætlar að færa hana í buxur sínar, til að hún væri ekki ber, en þá öskrar stúlkan á ný. Þorvaldur ógnar henni öllu illu og „skaut Dísu hart niður“ (300), klæðir hana svo og býr um á börum. Þeir halda heim en Dísa gengur aftur og er meðal annars kennt um að þrettán börn Bjarna deyja „öll ung og bráðlega“ (300). Hún nær sem sagt að ganga aftur, þrátt fyrir að hafa ekki klárað stökkin.

Bjarna-Dísa er að hluta til byggð á heimildum um Þórdísi, auk draugasögunnar. Sagan hefst á því að þau systkynin leggja á heiðina, alveg eins og í draugasögunni og henni lýkur á því að Dísa finnst. Inn í þessa ferða- og hrakningasögu er svo skotið lífshlaupi Dísu, auk sögu móður hennar og móðursysturinnar Veigu. Allt er þetta haganlega smíðað, vandað og vel á haldið. Kristín hafnar því neikvæða ljósi sem varpað er á Dísu í þjóðsögunni. Í staðinn er brugðið upp nokkuð hefðbundinni sveitasögu, um unga lífsglaða og skapmikla stúlku, sem þrátt fyrir fátækt og fátæklegan bakgrunn á sér drauma um annað líf, ástir og ævintýri.

Kristín tekur þá afstöðu að hafna því alfarið að Dísa hafi verið svo vitlaus að klæða sig ekki betur fyrir ferðina yfir heiðina. Í því felst helsti glæpur Dísu og í þá lýsingu má einmitt lesa þörf hennar fyrir að lifa öðru lífi en hún gerir; metnaður fyrir að vera betri. Í sögu Kristínar hefur Dísa vissulega þann metnað, en hann birtist ekki í því heimskulega háttalagi að rjúka fáklædd út um hávetur heldur í því að fylgjast vel með umhverfi sínu, ekki síst þegar hún er í vist hjá fínni frú á Eskifirði. Metnaðurinn verður Dísu að falli í þjóðsögunni, en þrá eftir einhverju útlensku þótti ekki gott.

Það er því bæði stéttaskipting og kynjamisrétti sem hér býr að baki og er svo vandlega undirstrikað í lýsingunni á því þegar Þorvaldur bóndi og Bjarni bróðir klæða hana í buxur Þorvaldar – beinlínis hefta hana með tákni karlveldisins, svo gripið sé til femínískrar orðræðu.

Í bók sinni From the Beast to the Blonde (1995) ræðir Marina Warner konur í þjóðsögum og ævintýrum, ekki bara sem persónur heldur líka sem sögukonur. Áhersla Warner er að kanna hvernig konur hafa notað sér þessar frásagnir til að fjalla um ýmis þau málefni sem snerta konur sérstaklega, auk þess sem hún ræðir kvenpersónur og sögukonur í samhengi við þá ríkjandi hefð að sjá þennan sagnaarf sem höfundarverk karla, þeirra þekktastir eru aðvitað Grimms bræður (sem Jón Árnason tileinkar sagnasafn sitt). Það þarf ekki miklar ófreskigáfur til að skoða skáldsögu Kristínar Steindóttur í ljósi þessara skrifa Warner.

Skáldsaga Kristínar sýnir allt aðra mynd af Dísu en þá sem birtist í þjóðsögunni, auk þess sem hún setur ferðalagið í samhengi og lýsir svo upplifunum Dísu þessa daga sem hún liggur í fönninni. Höfundur lýsir vel hjátrú þessa tíma og þeirri stöðugu ásókn drauga sem Þórdís verður fyrir þar sem hún liggur í fönninni. Kristín snýr því dæminu við: í stað þess að segja frá Dísu sem afturgenginni meinvætt lýsir hún því hvernig hún sjálf verður fyrir ásóknum, drauga og manna, sem á endanum verða henni að aldurtila.

Stétt og staða vinnukvenna er einnig viðfangsefni fimmtu skáldsögu Kristínar, Vonarlandið (2014). Vonarlandið segir aðallega sögu Guðfinnu, ungrar vinnukonu sem eftir að hafa unnið árum saman á fjölda bæja tekur sig upp með nýrri vinkonu, Stefaníu, sem einnig er vinnukona, og fer til Reykjavíkur í von um nýtt líf. Hana dreymir um vist í fínu húsi þar sem hún mun fljótlega hitta vel stæðan ungan mann. Aðallega dreymir hana þó um sjálfstæði, að ráða sér sjálf en vera ekki upp á aðra komin. Stefanía hefur sambönd í bænum og kemur þeim í leigu í þurrabúðinni Litlakoti og með því hefst saga ólíkra kvenna sem þó deila örlögum. Þorfinnur smiður, eigandi Litlakots, er drykkjumaður og kona hans Margrét sér fyrir honum með ýmiskonar dagvinnu. Fyrir utan stúlkurnar tvær býr Jóka vatnsberi líka í húsinu. Þó þvottavinnan verði fljótlega helsta viðværi stúlknanna vinna þær líka við fisk- og kolaburð og þannig er dregin upp mynd af helstu tegundum þess strits sem konum bauðst á þessum tíma – en sagan gerist á áttunda áratug nítjándu aldar og kemur konungsheimsóknin og stjórnarskráin meðal annars stuttlega við sögu.

Kristín kann svo vel þá tækni að segja mikið í stuttu máli. Þannig er komið inn á ansi margt, allt frá dönskuskotnu ‚fínu‘ máli (bollar eru kallaðir koppar) til stöðu útlendinga í bænum. Þessar sögulegu tilvísanir eru ævinlega settar í samhengi við líf kvennanna og á sama hátt er bæjarbragnum lýst á sannferðugan hátt útfrá sjónarhorni stúlkna sem eru að koma til Reykjavíkur í fyrsta sinn og kynna sér bæinn.

Eins og fyrr segir er áherslan fyrst og fremst á konurnar og þó ýmsir karlar komi við sögu, þá eru þeir í algeru aukahlutverki, þar er smiðurinn þó fyrirferðarmestur, og kemur ekki af góðu. Það er í raun svolítið skemmtilegt að sjá hvernig Kristín snýr hlutverkum kynjanna innan skáldsagna fimlega við. Jafnframt er sýnt fram á hversu mjög líf kvennanna er háð körlum. Guðfinna er sterk og vinnur á við hvaða karlmann sem er (og lemur einn hressilega þegar hann veitist að henni), en fær einungis hálf laun. Á sama hátt er Þorfinnur smiður yfirvaldið á sínum bæ, þrátt fyrir að leggja ekkert til (þvert á móti, þá drekkur hann út laun konu sinnar) og svo má áfram telja. Og önnur yfirvöld koma svo við sögu þegar líður á söguna, þegar útsjónarsemi Guðfinnu kemur konunum í koll.

Og það er einmitt þessi hversdagur tímabilsins sem Kristínu tekst að fanga svo vel, það er auðvelt að skynja kuldann og þreytuna, bólgnar hendurnar og bardagann við hvíta línið, en jafnframt gleðina í hinu smáa og kómíska. Guðfinna er þungamiðja verksins, praktísk og alvörugefin, metnaðarfull og útsjónarsöm, en vinkonur hennar Stefanía og Sína eru uppspretta lífsgleði og drauma. Húsfreyjan Margrét er kona á barmi taugaáfalls vegna þeirra áfalla sem lífið hefur úthlutað henni, en öðlast nýtt líf í félagi við yngri konurnar og Jóka vatnsberi er sömuleiðis útslitin og drykkfelld, en fær nýja von.

Allar þessar konur þræða ný örlög í línið og hafna þeim fyrirsjáanlegu hlutverkum sem þeim bjóðast, en það er freistandi að velta fyrir sér táknrænum merkingum línsins í skáldsögunni. Höfuðáherslan er á þvottakonurnar sem fóru reglulega langar ferðir í Laugarnar að þvo þvott þeirra sem efni höfðu á að greiða þeim. Í leiðinni skapa þær sér sín eigin örlög – hvítt línið umbreytist þá í óskrifað blað þess frelsis sem þó ríkti í höfuðstaðnum, allavega í samanburði við vistarbönd til sveita. Ennfremur má spinna þráðinn áfram og tengja vefnaðinn við textasmíð Kristínar, en líkt og í fyrri verkum hennar birtist hér þéttofin smíð sem geymir í sér margar sögur.

Bókmenntafræðingurinn Marko Juvan, sem leggur áherslu á pólitískt og félagslegt vægi textatengsla í áhrifamiklu riti sínu um textatengsl, History and Poetics of Intertextuality (2008). Meðal annars fjallar hann um hlutverk textatengsla sem menningarlegs minnis, sem geti virkað hvort sem er til að varðveita, endurskoða eða eyða sameiginlegu minni (132). Hann bendir á að virkni textatengsla, sú einfalda staðreynd að bókmenntir eru búnar til úr bókmenntum og sögur byggi á sögum stuðli að því að skáldskapurinn verður að miðli menningarlegs minnis (181). Í þessu felst að textatengsl hafa samfélagslegt og pólitískt hlutverk en eru ekki sjálfhverfur vefur tilvísana.

Staða kvenna hefur verið Kristínu hugleikin í fyrri bókum hennar fyrir fullorðna, Á eigin vegum (2006) fjallar einmitt um fátæka konu sem tekst að gera mikið úr lífi sínu – sú bók fjallar einmitt einnig um það að láta drauma sína rætast. Í Ljósu (2010) er fjallað um sálsjúka konu og aðstæður hennar og í Bjarna-Dísu (2012) birtist snörp ádeila á birtingarmynd konu í þekktri þjóðsögu, þar sem gerð er tilraun til að varpa ljósi á líf hennar. Þessar bækur eiga það sameiginlegt að í þeim býr þung undiralda þess að segja söguna út frá öðru sjónarhorni, minna á það sem áður hefur verið ‚gleymt‘ en búa í staðinn til nýjar minningar.

Úlfhildur Dagsdóttir, 2018.