Páll Kristinn Pálsson

Frá Páli Kristni Pálssyni

Röddin í símanum var djúp og ákveðin, en lágvaxni og granni menntskælingurinn sem tvísteig á tröppunum þegar ég lauk upp útidyrunum virtist afar óöruggur með sig. Ég hef oft orðið þeirrar ánægju aðnjótandi að fólk hefur samband við mig til að ræða um einhverja bóka minna, bæði vegna ritgerðarsmíða og af einskærum áhuga, en þetta var í fyrsta sinn sem erindið var beinlínis að forvitnast um af hverju ég skrifaði. Hann sagðist vera að vinna að ritgerð um þetta efni og ætla að tala við fleiri rithöfunda. Mig grunaði þó strax að undirniðri væri hann fyrst og fremst að leita svara við spurningum sem vörðuðu hann sjálfan, að hann gengi semsé með þann draum í hjarta að verða rithöfundur sjálfur. Þegar við höfðum spjallað saman varð sá grunur að vissu.

Ég bauð honum til sætis inni í stofu, skenkti okkur kaffi í bolla og sagði:

„Jæja, hvað viltu að ég segi þér?“

Hann horfði á mig alvöruþrungnum svip: „Var eitthvað eitt, eitthvað sérstakt, sem réði því að þú byrjaðir að fást við skriftir, fást við skáldskap?“

Já, þetta var stóra spurningin; ég sagði: „Þegar ég byrjaði að skrifa, þá var ég á aldur við þig núna, voru ástæðurnar sem ég gaf sjálfum mér margar og af ýmsum toga. Ætli sé ekki óhætt að setja undir þann hatt flestar þær klisjur sem eru á sveimi um starf rithöfundarins. Það er óþarft að dvelja við þá velþekktu romsu, en margt af því er satt og rétt og verður ávallt í fullu gildi. Hvað sjálfan mig áhrærir átti ég seinna eftir að gera mér grein fyrir, ja, við getum kallað það ákveðnum persónulegum eiginleika mínum, sem útskýrir af hverju ég varð rithöfundur en ekki eitthvað annað. Og á þeim grundvelli getum við sagt að það hafi verið eitthvað eitt, eitthvað sérstakt, sem réði ferðinni. Ég áttaði mig sem sagt á því að fái ég brennandi áhuga á einhverju þá nægir mér ekki að njóta þess sem aðrir gera á því sviði. Ég verð að gera það sjálfur. Ég er í eðli mínu meiri gerandi en þolandi. Þegar ég var ungur strákur var aðal áhugamálið fótbolti; í stað þess láta mér nægja að horfa á aðra gekk ég í FH og keppti á Reykjanes- og Íslandsmótum. Þegar ég var unglingur var popptónlist aðal áhugamálið; í stað að láta mér nægja að hlusta á aðra stofnaði ég popphljómsveitir og tróð upp á tónleikum og dansleikjum. Um tvítugt varð skáldskapur aðal áhugamál mitt; í stað þess að láta mér nægja að lesa bækur eftir aðra fór ég skrifa mínar eigin bækur. Mér þykir sælla að gefa en þiggja. Mér þykir sælla að skrifa en lesa.“

Enn horfði hann á mig þessum alvöruþrungna svip, svo ég bætti við glettnislega: „Ja, það er eins gott að ég fékk ekki áhuga á geimferðum. Það er víst ekki hlaupið að því að komast í geimfarabransann.“

Honum stökk ekki bros; spurði: „En hvernig verður maður rithöfundur, hvað þarf maður að gera, hvað þarf maður að vita?“

Já, þarna kom það; ég sagði: „Maður verður rithöfundur á því að skrifa og aftur skrifa. Það er ekki til nein önnur leið. Þótt menn beiti ýmsum og ólíkum aðferðum, er leiðin alltaf sú sama: skrifa. Helst þyrfti maður að vita allt um alla skapaða hluti, sem enginn gerir, en að öðru leyti snýst þetta um innsæi og ímyndunarafl. Því síðarnefnda er í raun engin takmörk sett, ímyndunaraflið getur meira að segja gert mann að geimfara. Svo myndi ég vilja undirstrika mikilvægi sköpunargleðinnar. Það er ekki hægt að verða rithöfundur nema að hafa gaman af því að skapa.“

Hann kinkaði kolli, eins og svarið sem hann vildi fá væri komið. Við þögðum um stund; svo sagði ég:

„Hvað sagðistu aftur heita?“

„Borgar Sigurðsson.“

„“Já, alveg rétt. Sem minnir mig á að eitt af því sem borgar sig fyrir þá sem vilja verða rithöfundar er að lesa eins mikið og þeir komast yfir af góðum bókum. Og þú veist auðvitað hvert þú átt að fara til þess.“

„Ha? Já, eða nei …?“

„Jú, Borgar – bókasafnið!“

Um sögur Páls Kristins Pálssonar

Bækur Páls Kristins Pálssonar, sem framan af ferli sínum skrifaði aðeins Páll Pálsson undir verk sín, fylgja tíðaranda þess tíma sem þær eru skrifaðar á, og einnig bera þær þroskaferli höfundarins nokkurt vitni. Fyrstu skáldsöguna skrifaði hann aðeins 26 ára að aldri, en þá nýjustu 43 ára. Fyrstu tvær bækurnar, sem komu út með árs millibili, eru ungæðislegri en hinar síðari, þar sem spilaðir eru alvarlegri tónar.

Hallærisplanið (1982) er fyrsta bók Páls Pálssonar. Sagan gerist á nokkrum dögum um miðjan vetur. Það er dimmt, kalt og Tjörnin ísi lögð, en samt eru Hallærisplanið og Rúnturinn full af fólki. Unga fólkið á sér engan annan samastað. Nokkrir strákar redda sér áfengi, halda partí, fara á Hallærisplanið, reyna við stelpur, æla og slást. Þeir eru of ungir til að komast inn á skemmtistaði og stelpurnar líta ekki við strákum nema þeir séu eldri en þær eða eigi bíl, nema hvort tveggja sé:

Hann settist snarlega niður aftur þegar hann sá hver var kominn: ELLI eldspýta. Elli – sem kallaður var Eldspýtan vegna þess að hann hafði kveikt í timburhúsi ömmu sinnar aðeins fimm ára gamall, en líka vegna þess hvað hann var lítill og mjór – var þrítugur vinur Tótu og Magneu. Hann var einn sá alharðasti á rúntinum; mætti fyrstur á Planið á hverju kvöldi og fór síðastur heim. En Elli keyrði samt aldrei sjálfur. Hann fékk alltaf gæa sem voru nýbúnir að fá Teinið en áttu engan bíl til að keyra Eldspýtu-stokkinn fyrir sig, og sat sjálfur afturí umvafinn smápíum sem gerðu allt til að komast í bíltúr og brennivín. Elli var aldrei með píum sem voru eldri en sextán.
(Hallærisplanið, s.63-64).

Elli er keppinautur strákanna um stelpur. Aldur hans og bílaeign setja hann þó í yfirburðastöðu gagnvart þeim. Reyndar eru stelpurnar bara að nota Ella til að fá áfengi, en það vita strákarnir ekki og sennilega ekki heldur Elli sjálfur.

Aðalsöguhetjan, Eiríkur, á foreldra sem drekka of mikið og hann kvíðir þeim stundum þegar þau „fá sér í glas“. Hann reynir þá að vera sem lengst úti til að forðast ástandið:

Hann kveið heimkomunni. Liðið var örugglega á herðablöðunum. Það var ábyggilega allt á öðrum endanum. Bollan búin og allir komnir á kaf í bruggið“
(Hallærisplanið, s.100).

Heimilislífið er sem sagt ekkert skárra en Hallærisplanið. Og því alveg eins gott að vera bara þar.

Líf unglinganna snýst um fyllerí, útlitið, hitt kynið og að vera töff. Þeim finnst skólinn, kennararnir og foreldrar sínir leiðinlegir:

Finnst þér ekki leiðinlegt í skólanum.
Jú.
?Kennararnir eru svo ömurlegir.
Já.
Þeir segja aldrei neitt sem skiptir máli.
Nei.
Gera ekkert annað en að hóta og skamma.
Já.
Samt er ágætt í frímínútunum.
Já.
Þá getur maður þó spjallað við liðið.
Já.
Og fengið sér kók og bros.
Já.
(Hallærisplanið, s.71)

Samtölin snúast ekki um neitt, en eru þó staðfesting á sameiginlegri reynslu; að þetta sé allt jafn ömurlegt.

Bókin er skrifuð á þeim tíma þegar pönkið og nýbylgjan, Hallærisplanið og Bubbi voru vinsæl:

Hann sá endalausa bíla í stæðum og röðum flautandi og blístrandi dúndrandi rokktónlist útum niðurskrúfaðar hliðarrúðurnar píur hangandi hálfar innum sömu rúður kyssandi bílatöffara veifandi brennivínsflöskum í annarri hendi fyrir aftan bak redda vin-konunum sundurleita krakkamergðina venjulega krakka óvenjulega krakka stórpönkara mínípönkara bárujárnsrokkara nýbylgjurokkara diskófrík og önnur frík unga krakka gamla krakka róna lögreglu-þjóna ...
(Hallærisplanið, s.85)

Þetta er nokkuð góð lýsing á Planinu og Rúntinum. Öllu ægir saman og upplifunin er margföld í mannmergðinni.

Önnur bók Páls er Beðið eftir strætó. Hún er skrifuð ári á eftir Hallærisplaninu og er að mörgu leyti lík. Sögusviðið er Hlemmur á pönkárunum. Þar safnast saman allskonar smákrakkar í dópi í bland við gamla róna. Þarna er á ferðinni fróðleg og oft harkaleg samfélagslýsing:

Hann pældíðí fyrst að vera einsog „þessir venjulegu“ krakkar sem fóru á fyllirí í skátunum í útilegu við varðeld í staðinn fyrir að vera pönkari og dópisti í einhverju skíta-biðskýli. Hann hafði aldrei ætlað að fara í svona mikið dóp það kom bara smátt og smátt fyrst var þetta svo spennandi pillurnar trippin sprauturnar og svo áðuren maður vissi af meikaði maður ekki daginn nema í einhverri vímu ... En hann hafði aldrei verið í líminu það gera bara smákrakkar að fikta hann fór beint í alvörudóp ... Hann var orðinn vanur þessu hann vildi ekki vera öðruvísi, hann vildi hafa þetta svona, hann vildi ekki vera „venjulegur“. – Samt einhvern daginn þegar honum fyndist komið nóg mundi hann hætta ruglinu og yfirgefa pleisið, þetta var hvortsemer ömurlegt pleis ...
(Beðið eftir strætó, s.63)

Þetta minnir talsvert á upplifunina af að horfa á kvikmynd Danny Boyle, Trainspotting (1996), sem lýsir lífi eiturlyfjafíkla í Skotlandi. Lífið sem býðst er svo hallærislegt að það er bara fínt að dópa. En dópið og Hlemmurinn eiga bara að vera millibilsástand þar til að allt í einu taki venjulegt líf við, bara miklu betra.

Persónur úr Hallærisplaninu koma lítillega við sögu og þá aðallega til að auka á vandræði pönkaranna. Enda er öllum illa við þá hvort eð er.

Stundum var fólk samt aðallega miðaldra húsmæður úr Vestur-bænum að koma og hella sér yfir þau.
Skammast:
Afhverju hunskist þið ekki tilað gera eitthvað nytsamlegt ónytjung-arnir ykkar! Þið eruð svartur blettur á samfélaginu!
Einsog ein stelpa sem var að betla fyrir strætó og ein kelling varð alveg brjáluð og sagði:
Hu, íslensk börn farin að betla!
Stundum þóttust þau ekki heyra þetta en ef þau voru í vondu skapi þá jugguðu þau sér utaní kellingarnar og hrintu þeim til, – og á tímabili var það flipp að hrækja á fólk það labbaði framhjá og þau hræktu á það ...
(Beðið eftir strætó, s.16)

Af og til kemur svo löggan og gerir rassíu, ýmist vegna þess að kvörtunum rignir inn vegna unglinganna á Hlemmi, eða vegna þess að þau eru grunuð um að eiga þátt í einhverjum smáglæp. Enginn treystir unglingunum og þau treysta engum.

Þriðja bók Páls Pálssonar er ólík hinum fyrri, Á hjólum (1991) er þroskasaga af bestu gerð.

Söguþráðurinn snýst um Jón, 24 ára glaumgosa, sem lamast í slysi. Andlegar hremmingar Jóns, þegar hann kemst að því hve líf hans hefur gjörbreyst, eru mjög sannfærandi. Ýmislegt í umhverfi hans verður þó til að gera honum tilveruna léttbærari; traustir vinir og forríkir foreldrar, og verður því ekki sagt að frásögnin sýni kjör fatlaðra upp til hópa. En innan sögunnar gengur þetta alveg upp, því aðaláherslan er á innra líf Jóns, örvæntingu hans, afneitun, frústrasjón og drauma. Jón er mjög trúverðugur persónuleiki af hálfu höfundar.

Draumar Jóns snúast oft um karlmannlegar athafnir; að stýra skipi eða skafa mótatimbur í kulda og trekki. Þeir eru líka martraðakenndir og saklausar golfkúlur breytast í ógn. Allt sem áður var jákvætt og sjálfsagt er nú upphafið eða hættulegt:

Ég hamast við að naglhreinsa og skafa mótatimbur, vettlingalaus og í grænum hlíranærbol einum fata. En þótt steypuskellóttur timburhlaðinn sé bæði hærri og lengri en augað eygir, veitir hann lítið sem ekkert skjól. Snjónum kyngir látlaust niður og innan um stórar blautar flygsurnar þjóta appelsínugular golfkúlur sem elta mig uppi einsog ég sé æfingaskotmark ósýnilegra golfsveita ...
(Á hjólum, s.44)

Í upphafi sögunnar er Jón einmitt að spila golf, og takmark hans verður að geta gert það að nýju. Samt áttar hann sig á því smám saman að golfiðkun og önnur áhugamál hans hafa verið leið hans til að vera stikkfrí frá venjulegu lífi jafnaldra sinna:

En það var ekki aðeins lömunin og óttinn við að eiga sennilega aldrei eftir að stíga í fæturna sem hrjáði mig, heldur einnig vaxandi og nagandi tilfinning um að ég hefði kastað lífi mínu á glæ. Ég var að verða tuttugu og fimm ára gamall og ég hafði alltaf verið undir verndarvæng foreldra minna, alltaf búið hjá þeim, alltaf unnið hjá pabba – og þótt ég hefði haft möguleika á að gera hvað sem mig lysti, hafði ég raunverulega aldrei nýtt mér það. Ég hafði aldrei hugsað alvarlega um hvað mig langaði til að verða, hvað ég ætlaði mér í lífinu.
(Á hjólum, s.108-9)

Uppfrá þessu setur hann sér ný markmið, en þau takmarkast þá af líkamlegu ástandi hans í stað áhugaleysis hans áður. Leiðin er þó ekki bein og greið og hann dettur inn í fyrra kæruleysis líferni.

Sagan er sögð í mjög persónulegri fyrstu persónu frásögn. Oft leiðréttir sögumaður það sem hann hefur áður sagt eða nefnir að hann hafi víst gleymt að segja frá atvikum sem skipta máli fyrir það sem á eftir kemur. Gerir þetta frásögnina eins og munnlega frásögn og setur nokkuð sérstakan stíl á söguna:

- og Ægir rúllaði inn í hjólastól. (Já, ég átta mig á því núna að ég hef ekki fyrr nefnt hásetann frá Vestmannaeyjum með nafni, en hann heitir sem sagt Ægir, Ægir Guðlaugsson.)
(Á hjólum, s.64)

Höfundur virðist hafa kynnt sér aðstæður á sjúkrastofnunum allvel og er nánast hægt að finna spítalalyktina af síðum bókarinnar.

Vesturfarinn (1994) er gjörólík fyrri skáldsögum höfundarins. Sagan gerist að mestu í Kaupmannahöfn nútímans, auk þess sem Vorið í Prag er rifjað upp, en söguhetjan og kona hans eru landflótta Tékkar.

Stephan er eldri maður sem býr með karlægri konu sinni og lætur sig dreyma um hvað verður um ölflöskurnar eftir að þær yfirgefa bjórverksmiðjuna þar sem hann vinnur. Draumórar hans virðast eiga sér hliðstæðu/ eða holdgervast í Rósu á neðri hæðinni í húsinu sem hann býr í, en hún er honum sem lokuð bók, hversu mikið sem hann reynir að nálgast hana.

Í þessari bók tekst höfundur á við sorg, kvíða og örvæntingu. Og þá ekki síst bælingu þessara tilfinninga. Einnig sögulegar staðreyndir eins og Vorið í Prag, og samfélagsmál eins og vændi, elli og dauða. Og alltaf fyrirheitna landið; sameiningu fjölskyldunnar. Systir Stephans, Teresa, býr í New York, og hugur hans leitar oft til hennar og hann langar til að samvistir þeirra verði fleiri:

Á veggnum fyrir ofan borðið hangir stór vatnslitamynd af Karls-brúnni sem tengir bakka Moldárinnar í hjarta Prag. Myndina höfðu þau unnið á hlutaveltu sem haldin var á sínum tíma af dönsku stuðningsfólki tékkneskra flóttamanna og þar áskotnaðist þeim einnig íkonið af heilagri Guðsmóður með Jesúbarnið sem hékk við höfðalagið á rúminu hennar Maríu. Milli glers og ramma allt í kringum Karlsbrúna hafa þau tyllt fjölskylduljósmyndum, aðallega gömlum, brúnleitum eða svarthvítum – og efst í vinstra horninu hefur Stephan nú komið fyrir póstkortinu frá Teresu.
(Vesturfarinn, s.33)

María, eiginkona Stephans, hafði hins vegar alltaf stefnt að því að flytjast aftur heim til Tékkóslóvakíu en ákvað svo að sitja sem fastast þegar tækifæri gafst til þess, enda myndu þau örugglega ekki þekkja sig lengur þar. Þá var hún farin að missa heilsuna og ekki hægt um vik að flytja búferlum til annarrar heimsálfu. Það veldur Stephani vonbrigðum því hann þráir að sameina fjölskylduna. Hann segir þó ekkert við Maríu. Hann vill ekki reiðast henni, bæði vegna sjúkleika hennar og vegna sameiginlegrar sorgar þeirra. Í stað þess beinir hann öllum sínum niðurbældu tilfinningum í garð hennar að nágrannakonunni, Frú Zachariasen.

Hann er ósjálfrátt farinn að bölsótast – hnakkrífst innra með sér við frú Zachariasen, sallar á hana öllum eitruðu athugasemdunum sem hlaðist hafa upp á tuttugu árum og þótt hún sjái að sér í ímyndun hans og lúti höfði af skömm, sýnir hann enga miskunn og fer aftur og aftur yfir þau skipti þegar hún hafði ofboðið honum hvað mest.
(Vesturfarinn, s.77)

Nágrannakonan hefur sennilega ekki á neinn hátt unnið til þessara hugaróra Stephans, en hann þarf að fá útrás, þó ekki sé nema í hugarfylgsnum sínum, fyrir gremju sína vegna sífelldra athugasemda Maríu, áminninga hennar og vantrausts. Hann beygir sig undir ráðríki hennar en líður sálarkvalir, þó hann sé svo lokaður tilfinningalega að hann geri sér ekki grein fyrir því. Hann reynir að hafa stjórn á aðstæðum, en sú viðleitni hans ræðst meira af kvíða en skynsemi:

Þessar ádrepur Maríu, sem fylgdu honum niður stigann á hverjum morgni þegar hann fór til vinnu, bergmáluðu ævinlega í huga hans einhvers staðar á heimleiðinni og komu honum oft í stökustu vandræði, sérstaklega ef hann átti ekki að sinna neinu erindi en fannst endilega eins og það væri eitthvað sem hann hefði gleymt.
(Vesturfarinn, s.18)

Hann reynir að ávinna sér traust vændiskonunnar Rósu, en hún tortryggir hann og gerir lítið úr vináttuvotti hans. Eftir þessa örlitlu tilraun til að nálgast aðra manneskju er hann orðinn svo stíflaður af uppsöfnuðum tilfinningum að hann opnar sig loks fyrir bláókunnugu fólki í flugvél:

Og þegar Stephan setur hljóðan stundarkorn og snýr andlitinu að glugganum, kallar Jón á flugfreyju, pantar annan umgang, en Margrét Stella hvetur hann til að halda áfram. Árin í Kaupmanna-höfn og Bent og vinnan í brugghúsinu og nágrannarnir og Teresa og Bill og veikindi Maríu – og þegar flugfreyjurnar taka að undirbúa lendinguna í Keflavík er orðið svo létt yfir honum að hann hugsar með sér að nú viti hann hvernig trúuðu fólki líður eftir að hafa gengið til skrifta. (103)

Eftir á hellist yfir hann skömm. Hann skammast sín fyrir að hafa létt á sér á þennan hátt, því hann metur tilfinningar sínar á mælikvarða annarra og telur að þær eigi ekki rétt á sér:

Þarna hafði hann setið og látið móðan mása um sitt líf og sínar sorgir og ... Hvað skyldu þau hafa hugsað?
(Vesturfarinn, s.104)

Hann er enn í sömu stöðu og áður, hugsar fyrst um aðra og finnst hann ekki vera þess verðugur að ráða lífi sínu, tjáningu eða tilfinningum.

Burðargjald greitt (1999) er smásagnasafn. Í því eru skemmtilegar pælingar um orsök og afleiðingu, yfirskilvitlega hluti og fyrirboða. Verður skálduð saga að veruleika eða er hún grunur sem rætist? Er sagan fyrirboði? Eða er hún orsakavaldur? Í sögunni „Bruni“ er þessum vangaveltum fundinn staður í sögu um rithöfund, sem heyrir sögu um danskan rithöfund. Sá danski hafði skrifað sögu, sem hann hafði heyrt sagða, þar sem barn deyr á hryllilegan hátt. Skömmu síðar deyr barn rithöfundarins danska, á nákvæmlega sama hátt og hann hafði skrifað um:

„Ég er að velta fyrir mér hvernig þessir atburðir tengjast,“ sagði hann loks, örlítið hikandi ... „Ég meina, hafði ákvörðun rithöfund-arins um að nota fyrri atburðinn í skáldsöguna sína eitthvað um það að segja að sá seinni átti sér stað?“
(Burðargjald greitt, s.80)

Hér er velt fram áleitnum spurningum. Þetta eru mjög fróðlegar pælingar um örlagatrú og ljóst að höfundur er kominn langt frá púströrabrælunni á Hallærisplaninu.

© Bára Magnúsdóttir, 2002