Oddur Björnsson

Hversvegn skrifa ég leikrit?

Gerast menn ekki rithöfundar af því að þeir eru það eða með öðrum orðum: þetta er í genunum?

Sumum er þetta alveg ljóst frá unga aldri, endaþótt þeir viti ekkert í genafræði og aldrei heyrt Mendel nefndan: vita að þeir eru rithöfundar og ekkert annað (sbr. HKL). Hitt er þó algengara að þeir komast að þessu eftir ýmsum leiðum (jafnvel „útilokunaraðferðinni“) og stundum á löngum tíma, jafnvel eftir að hafa eytt hálfri ævinni við gerólík störf, svosem verkamannavinnu til sjós og lands, kontórista- eða jafnvel júristastörf, stundað kennslu og ýmiskonar fræðistörf, lækningar og prestsskap. Sumir voru bændur eða jafnvel prófessional fyllibyttur. Stundum störfuðu menn við allt þetta í senn meðan starfsorkan dugði þeim, en samt var rithöfundurinn í genunum og ekki hjá því komist að sinna þeirri staðreynd – fyrr eða síðar. Og ekki aftur snúið! Auðvitað gildir þetta um aðrar listir, en í gamla daga var auðveldara að verða sér úti um blýant og fjöður en olíuliti og pensla, svo ekki sé talað um hljóðfæri.

Og svo er þetta með rithöfunda, hæfileikinn nýtist oftast best á sérsviði: flestir eru í prósanum, aðrir í lyrikinni – og sumir í leikritun. Sumir ná tökum (misjöfnum) á þessu öllu (Strindberg var einnig frábær í „prósa“). – Hvað sjálfan mig varðar hefði ég kannski orðið sellisti eða jafnvel „dirigent“ – a la Toscanini, hefði ég haft efni á að kaupa selló. Hitt er annað mál að tónlistin á ást mína. Til að koma manni í gang við skriftir, efla jafnvægi hugans og heilsunnar jafnframt, er ekkert betra en Bach að morgni dags, ég tala nú ekki um sellósvíturnar! – En nú verð ég að bakka og reyna að útskýra hversvegna í ósköpunum ég gerðist leikritahöfundur en ekki eitthvað allt annað, td. málari eða tónlistarmaður (sem var reyndar útilokað af fleiri ástæðum en blankheitum, því að þó að ég kunni að hlusta á músik vantaði herslumuninn á afgerandi hæfileika, sem verða að vera ótvíræðir – einnig í málverkinu; á þessum vígstöðvum var ég dæmdur til að vera þyggjandi).

Sem drengur og unglingur þótti ég drátthagur og sendur í Handíðaskólann, þar sem sjálfur Kurt Zier keypti af mér vatnslitamynd. Endaþótt allir væru sammála um að þarna væri hinn rétti vettvangur minna hæfileika var einn sem ekki var sammála: ég sjálfur. Og sellóið átti ekkert erindi í hendurnar á mér vegna þess að ég var í menntaskóla en ekki tónlistarskóla, og átti kannski ekkert erindi í tónlistarskóla þegar öllu var á botninn hvolft. Á menntaskólaárunum var ég að föndra við olíuliti, krítarmyndir og kol. En einnig var ég farinn að gera einhverjar skáldlegar stílæfingar, svona í lýrískum prósa. Fornar ástir komu mér af stað. Þarna held ég að sáð hafi verið fræjum grillunnar að gerast rithöfundur. Halldór og Þórbergur gerðu hvorttveggja í senn að ýta undir þessar grillur og dæma þær vonlausar. Að loknu stúdentsprófi fer ég til Vínarborgar, ákveðinn að innritast í sálarfræði við háskólann þar. Sem ég er staddur í þeirri virðulegu stofnun til innritunar rek ég augun í eitthvað sem heitir Theater Wissenschaft, og þarna voru örlögin ráðin. Ég hafði reyndar verið ástfanginn af leikhúsinu frá barnsaldri, enda faðir minn duglegur að drífa fjölskylduna í leikhús.

Í Vínarborg voru sjálf leikhúsin minn háskóli í „teater“. Og þar áttaði ég mig á því að minn rithöfundaferill yrði helgaður leikritun, enda hvorki Halldór né Þórbergur að þvælast fyrir mér á þeim vettvangi. Það var raunar „absurd-leikhúsið“ sem losaði um allar hömlur með sínum heillandi fáránleika, ótrúlega fyndið og ótrúlega djúpt þegar best lét, fullt af músik og undarlegri myndlist og enn undarlegri framsetningu á mannlegri hegðun. Að öðru leyti höfðaði „plastík“ hins agaða leiks (reyndar ekki síður í sígildum verkum, jafnvel hefðbundnum) til myndlistarmannsins og rytmi orðræðunnar til tónlistarmannsins (og jafnvel „ljóðskáldsins“ sem blundaði einhversstaðar í manni), ég tala nú ekki um ef textinn var eftir Shakespeare.

Ég tel ég mig semsé vera á heimavígstöðvum í leikritun. Í ljóðum og prósa líður mér meira einsog „útlendingi“, endaþótt ég hafi gert mig sekan um að dufla við hvorttvegga. Leikritun fullnægir rannsóknareðli mínu, bæði hvað varðar persónur og „mannlega hegðun“ og framsetningu hugmyndanna, og listrænum þörfum yfirleitt, sem snúast um að skapa, fyrst og síðast. Frjóustu stundir mínar í leikhúsi eru að sitja einn í salnum með autt sviðið fyrir framan mig. Þá kvikna hugmyndir og undarlegt líf, og maður fer að „kompónera“ í tómarúminu, „virkja“ rýmið með meðölum sem aðeins eiga heima í leikhúsi og snúast um sköpun og „framsetningu hugmynda“, sem áður er vikið að. Tónlistar og myndlistar nýt ég sem þyggjandi, tel reyndar líka að hvorttveggja nýtist í leikritun – sjálfri aðferðinni, þó ekki væri nema til að ljá henni þann þokka sem hún getur ekki verið án, hvernig sem dæminu er snúið á haus. Textinn ekki undanskilinn.

Með öðrum orðum: Ég skrifa leikrit af því ég get ekki annað. (Því eitthvað verður maður að gera! Ekki satt?)

Oddur Björnsson, 2003

Um verk Odds Björnssonar

Oddur Björnsson er í hugum flestra fyrst og fremst leikritaskáld og er það ekki að undra því að á því sviði hefur hann verið afkastamestur. Hann hefur þó einnig sent frá sér eina skáldsögu, Kvörnina (1967) og barnasöguna Í Krukkuborg sem kom út árið 1969, en tíu árum síðar frumsýndi Þjóðleikhúsið barnaleikrit byggt á þeirri sögu. Verkið segir frá stráknum Sigga sem dreymir eina nóttina um heiminn í fiskabúrinu sínu, þar er mikil undraveröld (öllu undraverðari en í fiskabúrum almennt). Ill öfl og góð takast þar á eins og í flestum góðum barnaleikritum en kolkrabbarnir halda öllu í helgreipum í heimi fiskanna, foringi þeirra heitir hvorki meira né minna en Adolf og segir það eitt nokkuð um innræti hans. Margvíslega ádeilu má merkja í sögunni en þó helst á hverskonar kúgun, og mannvonsku heimsins. Oddur er einnig ávallt talinn höfundur barnaleikritsins Snjókarlinn okkar sem sýnt var hjá Leikfélagi Reykjavíkur 1967,en verkið var samið í einskonar leiksmiðju og komu margir að.

Segja má að Oddur Björnsson standi hvað næst hinni svokölluðu „absúrdstefnu“ af íslenskum leikritahöfundum. Hann er óumdeilanlega lærisveinn Samuel Becketts en hann er einnig undir áhrifum frá mönnum eins og Jarry og Arrabal og Camus. Oddur fór varlega af stað í leikritun sinni ef svo má að orði komast, hann skrifaði stutt verk, hnitmiðuð og einföld sem þrátt fyrir einfaldleikan eru oft djúp og fjalla um flóknar spurningar eða flókinn veruleika. Tónlist er mjög ríkur þáttur í nánast öllum leikritum Odds og sum þeirra eru reyndar nær ósviðsetjanleg nema fylgt sé eftir fyrirmælum höfundarins hvað tónlist varðar.

Fyrsta leikrit Odds sem vakti verulega athygli var Köngulóin. Verkið var frumsýnt hjá Grímu árið 1962, um er að ræða stuttann einþátttung um Alexander 6. páfa og börn hans Sesar, Lúkrezíu og Don Sjúan. Hér er brugðið upp leiftur mynd af þessu slekkti af Borgía ættinni sem var þekkt fyrir gjálífi mikið og grimmd en einnig stjórnkænsku sem kunnugt er. Oddur leikur sér með hugmyndina um valdamikinn mann sem könguló en sýnir um leið hve völd slíkra hanga tæpt með því að hafa einnig í leiknum köngulóafjöld skríðandi á gólfinu í svo miklu magni að ekki er hægt að stíga niður fæti án þess að kremja nokkrar. Oddur þróaði þetta verk frekar og árið 1970 var flutt útvarpsleikritið Brúðkaup furstans af Fernara. Áfram heldur Oddur að segja frá Borgía ættinni, aðallega löstum hennar, en lokahnykkurinn í því ferli er svo leikritið Dansleikur sem frumsýnt var í Þjóðleikhúsinu 1974. Í Dansleik hefur Oddur fullkomnað sögu þá sem hann hóf að segja með Köngulónni, verkið er viðamikið og grimmt en um leið er í því ákveðinn léttleiki, andstæða sem er nokkuð einkennandi fyrir lengri leikrit Odds. Dansleikur er ádeila á spillingu og yfirdrepsskap, hjákátlega naíf plot – allt að því barnaleg en samt svo sönn – og síðast en ekki síst er verkið hárbeitt andóf gegn skiptingu auðs á jörðinni. Í verkinu notar Oddur leiklýsingar af miklum móð og kemur þar jafnvel að athugasemdum sem ekki verður séð í fljótu bragði að komist svo glatt til áhorfenda. En hér er allt þrauthugsað, leikarinn innbyrðir þetta með textanum sínum og hugmyndaflug leikstjóra er auðgað.

Partí er annar einþáttungur eftir Odd, verkið var frumflutt af Grímu um leið og Köngulóin, en þriðja verkið sem var frumsýnt þá um leið var Við lestur framhaldssögunnar. Partí er hröð fantasía í anda absúrdsins, með snaggaralegum samtölum sem ekki virðast innihaldsrík, skrítnum persónum og fjarstæðukenndum uppákomum, t.d. mætir hestur í partíið og talar við hina gestina eins og ekkert væri sjálfsagðara. Við lestur framhaldssögunnar hefur undirtitilinn Parodia. Þessi leikþáttur er skilgetið afsprengi absúrdismans, persónur eru aðeins þrjár: 1. kyndari, 2. kyndari og Rödd handan hurðarinnar. Uppistaðan eru samskipti kyndarana tveggja, Oddur skrifar texta þeirra talmálslegann, t.d. skrifar hann „Kvudnig eruðau á lidin?“ (Hvernig eru þau á litin?), 1. kyndari les 2. kyndara kléna ástarsögu úr blaði auk þess sem þeir skiptast á misgáfulegum athugasemdum. Í raun er ekki með verkinu sögð eiginleg saga, heldur er þátturinn einskonar leifturmynd úr tilbreytingalausu lífi.

Amalía heitir enn einn einþáttungurinn frá þessu tímabili á ferli Odds. Þetta er þáttur um konu sem situr fyrir framan spegil en í speglinum birtast svo ólíkar myndir hennar á mismunandi aldri, ólík kyn,ólíkt fólk. Amalía er nokkuð gróteskt leikrit og í raun ekki eins absúrd og það virðist við fyrstu sýn. Tvær útgáfur munu til af verkinu en ein hefur verið gefin út og er hana að finna í safninu 4 Leikþættir frá árinu 1963. Árið 1965 var færður upp í Þjóðleikhúsinu allmerkilegur einþáttungur eftir Odd sem heitir Jóðlíf. Þar ræðast við tvö fóstur í heimkynnum sínum sem er kvenmannskviður. Þau velta fyrir sér lífinu og tilverunni og með því að hafa akkúrat þetta sögusvið og þessar sögupersónur verða allar spurningar og vangaveltur enn áleitnari. Þessar frummyndir sakleysis í hugum flestra eru í senn harðir þjóðfélagsgagnrýnendur og leiksoppar efnisheimsins. Verkið er á köflum skoplegt en þó eitthvað svo sorglegt. Umfram allt er þetta þó bráðsnjallt leikrit.

Árið 1967 sendi Oddur frá sér skáldsögu sem heitir Kvörnin. Sagan er stutt og í raun vart nema novella. Hún greinir frá ungum manni sem stendur á tímamótum í lífi sínu eftir stúdentspróf. Þetta er snörp þroskasaga eða öllu heldur manndómsvígsla því pilturinn er að slíta tengslin við móður sína, kynnast öðrum konum og í lokin fer hann á brott.

Fyrsta leikrit Odds í fullri lengd er Hornakórallinn, söngleikur (tónlist Leifs Þórarinssonar) sem frumsýndur var í Þjóðleikhúsinu 1967. Verkið er í raun tilbrigði við Galdra Loft Jóhanns Sigurjónssonar en þó fullkomlega sjálfstætt verk og höfundarverk Odds. Í leikritinu segir frá óhóflegum metnaði Lofts sem verður ei til góðs því af sprettur Djöfsi, ekki par fróm fígúra, móður Lofts sem stendur fyrir hin gömlu góðu gildi og Dísa sem er tákn ástar, fegurðar og einfaldleika. Verkið er, þrátt fyrir að vera létt og skemmtilegt, grimm ádeila á yfirgang mannsins og hroka gagnvart öllu og öllum.

Árið eftir var leikurinn Tíu tilbrigði frumsýndur af Þjóðleikhúsfólki í Lindarbæ. Um er að ræða hreinræktað absúrdverk, „sama“ sagan er endurtekin og birtist okkur trekk í trekk í mismunandi afbrigðum. Persónur eru fáar og fer fækkandi eftir því sem á líður leikinn, erfitt er að skilgreina boðskap tilbrigðanna en þó má greina í verkinu ákveðna paródíu á listina, en aðalpersónan er einmitt tónskáldið Lúðvík. Kammeróperan Dans á rósum eftir Arne Mellnas er byggð á verkinu. Af svipuðum toga er verkið Meistarinn sem Þjóðleikhúsið setti upp 1977. Að vísu er paródíunni þar stefnt annað, t.a.m. að innistæðulausum hugmyndum og „visku“. Leikritið er mystískt og skil milli sjálfsveru persónanna á stundum óljós.

Eftir konsertinn heitir það verk Odds Björnssonar sem er líklega hvað „venjulegast“ ef svo má að orði komast. Þetta stofudrama var frumsýnt í Þjóðleikhúsinu 1983. Verkið er reglulegt í byggingu til að byrja með og söguþráður virðist ætla að verða nokkuð skýr og hefðbundinn; t.d. notast Oddur hér við hinn sígilda „gest úr fortíðinni“ sem veldur ákveðnum straumhvörfum. En þrátt fyrir að verkið sé hefðbundnast verka Odds þýðir það ekki að ekki séu í því undarlegar situasjónir og uppákomur; samkvæmið í verkinu er þannig stórkostlegt apaspil og um tíma má ætla að Oddur ætli með verkið í fang algers fáránleika. Svo fer þó ekki og með ákveðnu stílbragði leiðir hann leikinn til lykta í þeim anda sem til var stefnt í upphafi.

Það verk Odds sem er hvað metnaðarfyllst og um leið mest að burðum ef svo má að orði komast um leikrit er 13. krossferðin. Þetta leikrit sem Þjóðleikhúsið frumsýndi á haustdögum 1993 er eins og allflest sem Oddur hefur skrifað í anda absúrdismans. Verkið er um stríð í allri hinni fjölbreyttu merkingu þess íslenska orðs. Þrír hermenn leita stríðs (líkt og persónur Pirandellos leita höfundar). Hermennirnir eru ólíkir innbyrðis eins og mannkynið en líkt og það, leita þeir hins sama en nálgast markið á ólíkan máta. Í verkinu er farinn krossferð gegn einhverju óljósu – eins og ávallt – sem á að fylla líf okkar þegar það hefur verið sigrað. Oddur gerir sér grein fyrir því að sú hefur verið sagan og verður sjálfsagt enn um sinn, í endalausu tölti mannskeppnunnar um veröldina skynjar höfundurinn ótal situasjónir sem ekki verður við gert nú frekar en áður. Segja má að í verkinu taki Oddur Brechtiska afstöðu, hann heldur sér til hlés þar sem við á en blæs óspart í lúðra sína þegar honum þurfa þykir. Verkið er sjónarspil á sviði en tormelt lestrarefni.

Auk þess sem hér hefur verið talið hefur Oddur Björnsson samið yfir tuttugu útvarpsleikrit, áður er getið Brúðkaups furstans af Fernara en af öðrum mjög góðum útvarpsleikritum má nefna Þrjár sögur úr heita pottinum (1983) og Aríetta (1985) en síðarnefnda verkið er einmitt mjög gott dæmi um samspil tónlistar og talaðs orðs i verkum Odds. Mjög mörg af verkum Odds hafa verið þýdd á önnur tungumál og sumhver flutt erlendis bæði á sviði og í útvarpi. Þá liggja sjónvarpsleikritin Postulín (1971) og Draugasaga (1985) einnig eftir Odd. Árið 1965 kom út bókin Steinar og sterkir litir: svipmyndir 16 myndlistarmanna, en þar skrifar Oddur kaflann „Að sópa gólf“ um Sverri Haraldsson. Þá hafa birst einstaka ljóð eftir Odd í blöðum og tímaritum en nokkuð er um ljóð í sumum leikrita hans.

Oddur Björnsson er leikritahöfundur sem hefur nánast helgað sig því að búa til íslensk absúrdleikrit. Þó eru verk hans ekki sér íslensk og í raun eru þau alþjóðlegri en ætla mætti í fyrstu, með öllum sínum skrítimennum; furðu köllum og undra kellíngum. Ástæðan er sú að á bak við absúrdisma Odds er oft á tíðum þaulhugsuð ádeila sem á erindi hvar sem er.

© Guðmundur Brynjólfsson, 2003.

Almenn umfjöllun

Steingrímur St. Th. Sigurðsson „Samkennd með manneskjum og áhugi á þeim“ (viðtal)
Spegill samtíðar s. 131-135

Um einstök verk

Jóðlíf

Þorleifur Hauksson „Jóðlíf“ (ritdómur)
Mímir 1966, 5. árg., 1. tbl. s. 33-34.

2011 – Heiðursverðlaun Grímunnar fyrir framúrskarandi ævistarf í þágu leiklistarinnar

1994 – Rithöfundasjóður Ríkisútvarpsins