Æviágrip
Sveinbjörn I. Baldvinsson er fæddur í Reykjavík 27. ágúst 1957 og ólst upp í Hlíðunum og síðar Laugarásnum. Hann byrjaði snemma að fást við tónlist og ljóðagerð og gaf út fyrstu ljóðabókina þegar hann var 19 ára og hljómplötu með eigin tónlist og textum 21 árs. Hann lauk stúdentsprófi frá Menntaskólanum við Tjörnina 1977 og BA prófi í almennri bókmenntafræði og dönsku frá Háskóla Íslands og Háskólanum í Kaupmannahöfn 1982.
Sveinbjörn sneri sér æ meira að dramatískum skrifum og flutti haustið 1986 ásamt fjölskyldu til Los Angeles til að leggja stund á nám í slíkum skrifum við Suður-Kaliforníuháskóla. Á sama tíma hófst hann handa við að skrifa handrit að fyrstu kvikmynd sinni í fullri lengd, Foxtrot. Það sama ár hlaut smásaga Sveinbjarnar, „Icemaster“ fyrstu verðlaun í Smásagnakeppni Listahátíðar, en hún hefur síðan birst í safnritum víða um lönd.
Að loknu Mastersnáminu við Suður-Kaliforníuháskóla vann Sveinbjörn um skeið að ýmsum verkefnum sem handritshöfundur í Los Angeles, en varð dagskrárstjóri Innlendrar dagskrárdeildar RÚV árið 1993 og til 1996 en fékk síðan tækifæri til að starfa sem handritshöfundur í Danmörku og vann reglulega að dönskum kvikmynda- og sjónvarpsverkefnum næsta áratuginn. Þeirra þekktust eru þáttaraðirnar Taxa og Forsvar.
Sveinbjörn var kvikmyndaráðgjafi hjá Kvikmyndamiðstöð Íslands frá 2003 til 2006. Hann hefur verið leiðbeinandi á alþjóðlegum námskeiðum í handritsgerð fyrir evrópska höfunda í nokkur ár og einnig starfað sem handritsráðgjafi hér heima og á Norðurlöndum. Sveinbjörn var skipaður dósent og yfirmaður handritshöfundadeildar Norska kvikmyndaskólans 2009 og lauk störfum þar 2019.
Sveinbjörn lék fyrr á árum í nokkrum hljómsveitum, svo sem Diabolus in Musica og jazzsveitinni Nýja kompaníið og hefur ávallt lagt stund á lagasmíðar, söngtextagerð og hljóðfæraleik meðfram ritstörfum. Þekktustu lög hans eru „Lagið um það sem er bannað“ og textinn við Eurovision-lagið „All Out Of Luck“.
Sveinbjörn var varaformaður Rithöfundasambandsins og ritari Bandalags íslenskra listamanna 1992-1994. Hann var ritari Félags leikskálda og handritshöfunda og sat í dómnefnd Bókmenntaverðlauna Norðurlandaráðs 1998-2009. Sveinbjörn var varaforseti Samtaka evrópskra handritshöfunda (FSE) 2006-2013 og forseti samtakanna 2013-2015. Hann er félagi í Evrópsku kvikmyndaakademíunni.
Mynd af höfundi: Trude Lindland
Frá höfundi
Líkt og aðrir listamenn, hef ég oft velt því fyrir mér hvernig á því stendur að ég gerði skáldskap að ævistarfi. Fátt er jú skýrari ávísun á höfnun og vonbrigði af ýmsu tagi að ekki sé minnst á fjárhagslega óvissu Ég hef fundið nokkrar mögulegar skýringar. Þær eru þó fremur vísbendingar en beinar sannanir.
Líkt og hjá flestum byrjaði sköpunariðjan í furmbernsku, enda góð leið til að ná athygli og hljóta viðurkenningu þeirra sem skipta mann mestu. Einhvers staðar innra með okkur öllum er lítið barn sem með verkum sínum vill bara að veröldin, í líki brosandi móður, klappi því á kollinn og segi: Þú ert frábær.
Það er ögn erfiðara að skilja hvers vegna sum okkar halda áfram á þessari óvissu braut löngu eftir að flest skynsamt fólk hefur valið sér annan farveg, eða að minnsta kosti tekið þá heillaríku ákvörðun að gera slíkt ekki að ævistarfi. Þar kemur þó örugglega ýmislegt til. Hvatning og áhugi skyldmenna í bernsku og síðar einhverra annarra er lykilatriði sem og einhvers konar eigin sannfæring um að það sem maður er að búa til sé einhvers virði. Þetta síðasta er kannski mikilvægast, en um leið blasir það við að forsendur þess mats hljóta ætíð að vera afar hæpnar.
Ég komst ungur að þeirri umdeilanlegu niðurstöðu að ég gæti sett saman bæði texta og laglínur sem ættu erindi við aðra en sjálfan mig og framleiddi mikið af hvoru tveggja sem táningur. Öll viljum við tilheyra samfélagi, hvort sem það er vinahópur, íþróttalið, eða hljómsveit. Gítarinn og kúlupenninn urðu í mínu tilfelli nauðsynleg hjálpartæki félagslífsins.
Ljóðin og lögin urðu mér í senn það athvarf og sú samskiptaleið sem þurfti til að sá innhverfi og duli drengur sem ég var, náði að eignast vini og verða þátttakandi í samfélaginu í kringum sig. Það segir sína sögu að nánustu vinir mínir enn í dag eru þeir sem ég hef spilað með í hljómsveit, þótt langt sé síðan ég fékkst reglulega við slíkt. Þetta skýrir líka hvers vegna ég hefði aldrei getað orðið skúffuskáld. Listsköpun mín er samskiptaleið, ekki einkamál.
Það að ritlistin varð ofaná sem starfsvettvangur er þeim mun undarlegra sem ég hugsa meira um það, því í rauninni hefur mér alltaf fundist meira gaman að spila og syngja en að skrifa. En líklega hefur einhvers konar útilokunaraðferð búið þar að baki. Mér fannst ég aldrei neitt sérstakur söngvari og svo skorti mig líka þolinmæðina til að æfa mig nógu mikið sem gítarleikari.
En valið kom altént ekki til vegna leti, því mér er alveg sama þótt ég þurfi að endurskrifa nánast í það óendanlega á meðan ég tel að ég sé að bæta verkið sem ég er að fást við. Slík óleti er forsenda þess að geta haft handritsgerð fyrir kvikmyndir og sjónvarp að aðalstarfi í áratugi.
Reyndar hefur óttinn við letina verið mér dýrmætur drifkraftur alla tíð, því í æsku sannfærðist ég um að leti væri sá mannlegur löstur sem væri ægilegastur allra. Sem einrænn sveimhugi að upplagi gerði ég mér strax á barnsaldri grein fyrir því að ég hefði hefði alla burði til að verða sögufrægur letingi sem aldrei yrði neitt úr. Eins og Ísleifur afabróðir minn. Alla tíð síðan hef ég hamast við að sanna fyrir sjálfum mér og öðrum að slíkt sé fjarri lagi. Það breyttist ekki einu sinni þegar ég lærði orðið "hugmyndavinna".
Þegar ég lít yfir verkalista minn til þessa, er ég frekar sáttur við afraksturinn og tel alla vega ekki unnt að brigsla mér um leti. Ég tala nú ekki um þegar ég bæti við í huganum öllum handritsversjónunum sem ég hef skrifað á þessum árum og ekki hafa verið framleidd, en útheimtu alveg sömu vinnu.
Svo er það þetta með dramatíkina, bíóið og sjónvarpið. Hvers vegna leiddist ég þangað, en helgaði mig ekki skáldsagnaskrifum eins og svo margir kollegar mínir. Enn og aftur eru sjálfsagt ýmsar skýringar mögulegar, en ég hef sjálfur aðallega staðnæmst við tvær. Annars vegar þetta að listsköpun mín hefur ávallt snúist um einhvers konar samskipti og mér fannst snemma eitthvað heillandi við að geta átt slík samskipti við marga, fremur en fáa og hins vegar að ég uppgötvaði snemma að ég hreifst gjarnan mest af þeim verkum sem snertu mig djúpt og beint, tilfinningalega, fremur en að laðast að torskilinni djúphygli og orðkyngi í framsetningu.
Líklega er það meðal annars þess vegna sem leikhúsið og kvikmyndirnar heilluðu mig. Örlög jarðnesks fólks og átök og tilfinningar þeirra á milli í núinu hafa ætíð snert mig á annan og dýpri hátt, en flest annað. Ég var svo lánsamur að eiga kost á því frá unga aldri að fara oft í leikhús og þar upplifði ég þá töfra sem felast í góðum dramatískum sögum og þau áhrif sem slík verk og stök augnablik innan þeirra geta haft á áhorfandann. Hér er mikilvægt að taka fram að töfrarnir og áhrifin eiga jafnt við um það sem fær mann til að gráta og hlæja.
Það er meðlíðanin sem heillar mig. Þegar áhorfandinn verður eins konar þátttakandi í lífi annarra manneskja, vonar og óttast um þau - og lærir vonandi eitthvað af því um sjálfan sig og sinn veruleika, bæði hið ytra og hið innra. Takist mér að vekja slík viðbrögð með mínum verkum, jafnvel bara eitt augnablik, finnst mér til einhvers unnið.
Við skulum vera góð
hvort við annað
óhrædd
Ekki endilega
til þess að búa til framtíð
það er hægt að ræna okkur framtíðinni
Við skulum vera góð
hvort við annað
vegna þess
að lífið er fortíð.
(„Ljóð handa konum IX“ - Ljóð handa hinum og þessum, 1981)
Um höfund
Listin að lifa af – nokkur orð um verk Sveinbjörns I. Baldvinssonar
Auðvitað er freistandi – jafnvel óhjákvæmilegt – að skoða höfundaverk í ljósi þess sem hæst ber í því. Þess sem helst hefur fangað athyglina. Þaðan skín einfaldlega skærasta ljósið. Stundum er þetta villuljós: til eru þeir listamenn sem hafa slegið í gegn fyrir eitthvað sem engan vegin dæmigert fyrir stil þeirra eða hugðarefni. Stingur jafnvel þannig í stúf að vilji menn átta sig á heildarsvipnum er eins gott að ýta því til hliðar.
Þannig er því ekki farið með Sveinbjörn I. Baldvinsson. Þó Stjörnur í skónum skeri sig að formi og efnistökum frá þessu fjölskrúðuga höfundaverki þá er vel hægt að svipast um með stjörnuljósið sem áttavita. Kannski ekki alveg ólíkt einni lífseigustu klisju krimmahandritshöfundarins; þegar spæjarinn kemur í ókunnugt hús og svipast um með vasaljós að vopni í stað þess að kveikja bara ljósin og svipast um. Herbergi fyrir herbergi.
Ljóðskáldið
Það er kunn þverstæða að eitt helsta einkenni á ljóðum ungra skáldra er hvað þeim er tamt að hljóma eins og þau hafi séð þetta allt og miðli djúpri visku. „I was so much older then“ söng Bob Dylan 23 ára, og víst virkuðu sumir textarnir hans frá árunum á undan eins og þar mælti eldforn gamlatestamentisspámaður.
Fyrsta ljóðabók Sveinbjarnar, Í skugga mannsins, kom út 1976, árið sem hann varð nítján ára. Þar gætir þessarar tilfinningar allnokkuð. Sérstaklega í fyrsta hluta hennar, þar sem yrkisefnið er fyrst og fremst „almenn“ tilvistarangist:
Í botnlausu hyldýpi hugans
leitar sál mín að svari
afhverju þú
afhverju ég?
ekkert svar.(„Afhverju?“)
Hin „fullorðinslega“ afstaða gengur í gegnum bókina alla, þó yrkisefnin breytist. Þessi ungi maður hefur séð þetta allt, séð í gegnum flest og er orðinn þreyttur á mörgu. Hann beinir pólitískum ljóðum sínum í allar áttir, harmar kúgun frá hægri og vinstri. Hann yrkir um endalokin og tilgangsleysið, og þó það megi sækja huggun til náttúrunnar þá er einnig hún þögul og fjarlæg:
Þú sást vatnið grána
og grasið visna.(„Líkfylgdin mikla“)
Ég gekk einn
út í bláa
nóttina
og vinir mínir stjörnurnar
brostu til mín.
Ég lagðist
í gegnvott grasið
og hrópaði til þeirra:Hæ hér er ég…
og þær héldu áfram að brosa
í eilífri nóttinni.(„Nocturna“)
Hávaxin trén
standa hljóð og þreytuleg
og hlusta á
regnið.(„Í dönskum skógi“)
Ljóðin í Í skugga mannsins eru einarðlega óbundin. Hvergi rím og engir stuðlar. Myndmál beinskeytt og einfalt, Sveinbjörn vísar ekki í annan skáldskap eða menningarfyrirbæri og fer sparlega með lýkingar og orðaleiki. Hvert ljóð er alla jafnan ein skýr mynd. Endurtekningin er vinur hans, það bindiefni sem hann treystir mest á:
Börn í ofstórum stígvélum
vappa um í skugga sprengjunnar
og leika sér.
Menn með hamra í eyrunum
og sigðir í augunum
þeysa um
í skugga sprengjunnar
og leika sér.
Menn með heilann í munninum
fara í opinberar heimsóknir
hver til annars
kæla sig í forsælu sprengjunnar
og leika sér.
Og ég, sem sé þetta allt
mun ganga skrefþungur
um ritvöllinn
undir sprengjunni
og leika mér.(„... og leika sér“)
Þegar best tekst upp sýnir Sveinbjörn hvernig ljóðræn hugsun getur lifað góðu lífin, nánast án allra hjálpartækja:
Fyrir tæpum
tvö þúsund árum
fæddist
einn
góður maður
langt, langt
í burtu.
Þessa einstæða atburðar
minnumst við
ár hvert
æ síðan.(„einn góður maður“)
Ljóðin í Í skugga mannsins eru alltaf skýr. Þau eru ekki að reyna að leyna á sér. Það eru engir stælar hér, eins og hefði mátt vænta frá gáfuðu ungskáldi. Og þó það sem þau miðla (boðskapur, sögn) sé að sönnu stundum unggæðislega myrk þá eru þau aldrei myrk sjálf.
Í eftirmála Sveinbjarnar að ljóðasafni sínu, Lífdögum, sem kom út 2017, talar hann um hina „tilhlýðilegu auðmýkt“ sem hann upplifði þegar hann skoðaði sín elstu ljóð og hugsaði til þess að þau voru einu sinni send Tómasi Guðmundssyni til mats, og fengu ekki verri einkunn en svo að skáldið hélt áfram að vinna. Með fáum en mikilvægum undantekningum er fagurfræðin, aðferðin, form og mál í þessari frumraun kornungs ljóðskálds með stórt erindi sú sama í þeim bókum sem á eftir koma, allt fram til Mannvistar, sem kom út 2017, árið sem Sveinbjörn varð sextugur.
Mikilvægasta undantekningin er reyndar næsta verk. Sem jafnframt er það langfrægasta og vinsælasta af verkum Sveinbjarnar. Hljómplatan Stjörnur í skónum kom út tveimur árum eftir frumraunina, þegar skáldið er tuttugu og eins, og tilfinningin að skáldið unga upplifi sig, eða vilji að aðrir upplifi sig, eldri en það er, ágerist ef eitthvað er. Ástæðan er þó önnur: hér er horft til bernskuáranna með ljúfsárum trega, nokkuð sem við búumst ekki endilega við af ríflega tvítugum ungmennum.
Hér skiptast á mjög lausbundnir en þó ljóðrænir lesnir textar, og rímuð og lauslega stuðluð ljóð, eða söngtextar, sungnir við lög Sveinbjarnar. Lögin eru einföld, í anda þjóðlagatónlistar, sem er undirstrikað af útsetningum og hljóðfæraskipan (gítar, kontrabassi, flauta).
Stjörnur í skónum er oft flokkuð sem barnaefni, en það má alveg setja spurningamerki við þann dilkadrátt. Upphafsljóðið, sem er nokkurskonar stefnuyfirlýsing bálksins, er allavega ekki sérlega viðeigandi skilaboð til barns:
Hann fæddist, eins og þið. Og dó, eins og þið. Hann var þó einu sinni lifandi. Við vorum öll lifandi, einu sinni.
[...]
Við eigum þennan draum. Við, sem erum dáin börn, við eigum öll drauminn um heiminn heima.(„Hann fæddist eins og þið“)
Það er reyndar tekin af öll tvímæli um við hvern er verið að tala í síðasta texta verksins:
Þegar börn fæðast, þá fæðast þau ekki inn í okkar heim. Þau fæðast inn í allt annan og betri heim. Þeirra heim.
(„Eftirmáli“)
Hér eru hinir fullorðnu ávarpaðir. Það er í þeirra þágu sem þessi skoðunarferð er farin. Tónninn í sönglögunum og ekki síst tónlistinni er miklu nær því að vera „ætluð börnum“. Verkið í heild höfðar örugglega til beggja „markhópa“ og var endurútgefið í eindreginni „barnaútgáfu“ í myndskreyttri bók árið 1999, með geisladiskinn sem aukaefni.
Athygli vekur að Sveinbjörn hefur ekki fengist að ráði við að skrifa fyrir börn. Öll verk hans í þá áttina hafa verið „pöntuð“ eins og lagabálkurinn Þúsaldarljóð sem hann og Tryggvi bróðir hans sömdu fyrir reykvísk leikskólabörn í tilefni af menningarárinu 2000, eða afrakstur annarra verka eins og þjóðsagan úr kvikmyndinni Tár úr steini sem fékk sjálfstætt líf í myndskreyttri barnabók 1998. Þá má nefna barnabókina Á baðkari til Betlehem sem þeir Sigurður G. Valgeirsson skrifuðu árið 1990 og er byggð á samnefndu jóladagatali þeirra fyrir RÚV.
Í Stjörnum í skónum er sett fram lýsing á heimsmynd og heimssýn barns, stemmingin er ljúfsár, full eftirsjár, þó kímnin sé líka áberandi tónn ekki síst í frægasta söngnum, „Laginu um það sem er bannað“. Hún skýtur víðar upp kollinum:
Hann vissi hvernig átti að setja bílinn i gang. Hann var reyndar ekki alveg viss hvernig átti að gera eð fótunum, en það átti alla vega að snúa lyklinum og segja: Hann er víst kaldur.
(„Hann vissi mikið“)
Heimssýn barnsins í verkinu er ljóðræn. Lykilmyndin birtist þegar drengurinn lýsir náladofa sem „stjörnum í skónum“. Það er þessi vinkill skynjunarinnar sem er lofsunginn. Að missa þennan hæfileika felur í sér dauðann sem lýst er í upphafsorðunum. Að rækta og viðhalda hinni bernsku, ljóðrænu upplifun af heiminum er verkefni og hlutskipti skáldsins: að halda áfram að finna fyrir stjörnunum í skónum, hvað sem allri taugalífeðlisfræði líður.
Og þó „Lagið um það sem er bannað“, frægasta og lífseigasta verk Sveinbjörns, sé vissulega einfalt, jafnvel einfeldningslegt, bernskt, þá má finna ummerki um þá afstöðu að þetta fullorðna fólk sé svo skrítið ansi víða í höfundaverkinu. Ekki bara skrítið, heldur afskipt, fjarlægt, þegar verst lætur skaðlegt.
Í kjölfar Stjarna í skónum kemur ljóðabók í hefðbundnu formi, en efnisskyld bernskusýn plötunnar. Ljóð handa hinum og þessum kemur út 1981. Þetta er gegnumhugsuð bók. Hver kafli skýr heild, sem yfirskriftirnar binda saman: Ljóð handa lífinu, Ljóð handa skammdeginu, Ljóð handa ferðamönnum, Ljóð handa konum og Ljóð handa öðrum. Sá fyrsti hefði sem best getað sómt sér í Stjörnum í skónum og kallast skýrt á við stefnuyfirlýsinguna í upphafi þess bálks. Hér er ort um stöðu barnsins í heimi hinna fullorðnu:
Og til að fullkomna ósvífnina
ertu settur ofan í kassa
og reynt að telja þér trú um
að þú eigir hann
[...]
Og þér verður ljóst
að þið talið ekki sama tungumál
og annaðhvort
verður þú að læra þeirra
eða þau þitt.
[...]
En auðvitað læturðu blekkjast
þú lætur alltaf blekkjast
Enda auðvelt að plata
aðkomumanninn í plássinu
Viðvaninginn í tilverunni("Ljóð handa lífinu")
Lífdagatal heitir næsta bók sem kemur út þremur árum síðar. Aðferð og efnistök skáldsins eru hér fullmótuð, og eins og í síðustu bók er þessi kaflaskipt eftir viðfangsefnum. Fyrsti kaflinn er árstíðabálkur þar sem felld er saman vika og mánuðir og einu ljóði falið að lýsa veðri, viðfangsefnum og stemmingu hvers tíma.
Enn er skýr tilfinning fyrir að ljóðmælandi sé barn, eða í það minnsta með bernska/ljóðræna sýn á hversdaginn, þar sem ævintýrin búa þrátt fyrir allar vísbendingar um hið gagnstæða:
Innan dyra
sefur óhugsandi
alheimurinn
standandi á stofugólfinu
uns
Aladdín kemur miðaldra
í greiðsluslopp
með gráar krullur
og strýkur myndlampann
með afþurrkunarklút
og ljós heimsins
dansar
dálitla stund
á notalegu
teppinu(„Þriðjudagur. Mars“)
Erfiðara er að fanga samnefnarana í köflunum sem á eftir koma: Eftir konsertinn, Svona svona og Þrátt fyrir allt. Gangur tímans, þroski, hnignun og dauði eru skáldinu hugleikin. Uggur yfir framtíðinni er áberandi, og – alltaf – hlutskipti barna:
hvað munu þau sjá þegar haustar?
augun þín bláu?
[...]
vonlausa þrá landsins
að mega að eilífu sökkva
í súrt ólgandi
hafið(„svona svona“)
Sjö ár líða fram að næstu bók, Felustað tímans. Sveinbjörn heldur sig við kaflaskipta uppbyggingu. Hér eru kaflarnir nafnlausrir en númeraðir. Samt má greina nokkuð skýra byggingu: Kafli I hýsir ljóðabálkinn „Í þorpi drottningar englanna“ þar sem svipmyndir frá Ameríku líða framhjá lesandanum með viðeigandi fjarlægð og framandleika. Fyrir augu ber myndir sem virðast vera lýsingar á „sönnum atburðum“, en ljóðmyndir af ferðalögum eru héðan í frá veigamikill hluti af ljóðheimi Sveinbjarnar:
djúpt
niðri á strætinu
Mary og Joe
með innkaupavagn
Í barnasætinu kúrir nýlegur örbylgjuofn
og hefur hringað um sig snúruna(II)
Lokakaflinn, IV, inniheldur líka bara eitt langt ljóð, titilljóð bókarinnar, sem lýsir heimsókn í hús bernskunnar:
Þessi garður
felustaður tímans
[...]
runnarnir hafa skroppið saman
ná mér varla í öxl
[...]
feginn að vera ekki í leikriti
og geta átt von á sjálfum mér ungum
á hverri stundu
með alls konar ásakanir.
Öðrum sjö árum síðar er komið að Stofu kraftaverkanna. Tveir bálkar ferðaljóða, eins og myndaalbúm: Land mannanna og Þar sem þú kemur sjaldan.
Sá fyrri birtir svipmyndir frá Grænlandi. Svona svipmikið land og mannlíf nýtur sín einkar vel í hófstilltu ljóðmáli Sveinbjarnar, það sem fyrir augu ber sér mikið til sjálft um að fanga athygli lesandans án skrúðmikillar úrvinnslu. Dramatískt landslag, sláandi andstæður fortíðar og nútíma, og nálægð náttúruaflanna talar sínu máli í þessum ljóðum, eins og í þessu sem Sveinbjörn stækkar upp í goðsagnakennda stærð með titlinum:
Tíkur með hvolpa
eru hlekkjalausar
ein þeirra reynir í tvo daga
að vekja dauðan hvolp
til lífsins
sleikir og tosar hann til og frá
um grjót og grasrima
systkynin prófa líka
þriðja morguninn
er hann horfinn(„Hundalíf 3, upprisan“)
Síðari hlutinn fer víðar, við förum um Ísland, Suður-Evrópu bregður fyrir, sem og Tallin. Við fylgjumst með sorg heimsins yfir dauða Díönu prinsessu í sjónvarpinu úr „danskri stofu“. Þar er líka þessi snjalla, einfalda og sannfærandi hugleiðing um eitt af því sem ferðalög gefa okkur:
Á einum og sama stað
verður tíminn seigur
og sést ekki
nema á gömlum ljósmyndum
en þar sem þú kemur
sjaldan
renna allt í einu
upp fyrir þér
þessi tuttugu ár
sem eru síðan(„Annars staðar tími“)
Mannvist er nýjasta ljóðabók Sveinbjarnar þegar þetta er skrifað. Eins og jafnan er þessi bók kaflaskipt, að þessu sinni með fjórum númeruðum hlutum.
Sá fyrsti inniheldur ljóðmyndir af íslenskum áfangastöðum, mörgum fjölförnum (Mývatn, Goðafoss, Þingvellir), en öðrum ögn úr alfaraleið. Einarðar náttúrumyndir eru samt fáséðar, langoftast eru ummerki um fólk í þessum ljóðum. Stundum ljóðmælandann og samferðafólk, stundum heimamenn; lífs, liðna eða úr skáldskap og þjóðsögum. Jafnvel úr útvarpinu:
Staðir með nöfn
sem ég tengi aðeins
veðurhæð og hitastigi
skyggni sjónrænt.(„Kelduhverfi“)
Í öðrum og þriðja kafla erum við að mestu erlendis og förum víða. Þar er þessi algerlega blátt áfram frásögn þar sem ljóðrænan felst einfaldlega í innihaldinu sjálfu, og mögulega studd af hófstilltri stuðlasetningu:
Í kirkjugarðinum
í Vedado hverfinu
var ung móðir lögð
til hinstu hvílu
og andvana barnið til fóta
Sögur gengu
um grátstafi
úr gröfinni
fólk í grenndinni
gat ekki sofið
loks var gröfin opnuð
þegar lokinu
var lyft
var lífsmark þar ekkert
en barnið hafði skriðið
upp í fangið á mömmu.
Bókinni lýkur síðan á gullfallegu ástarljóði, órímuðu og án hljóðstafa, en háttbundnu engu að síður á hógværan hátt.
Þegar ég er skorpin mold
og þyrlast í golunni
þá ert þú regnið
sem nærir og svalar
Þegar ég er holaður steinn
á veglausri heiði
þá ert þú mosinn
sem græðir og geymir
Þegar ég er hrakinn förumaður
á þokukringdu fjalli
þá ert þú eldurinn
sem logar í áfangastað
Þegar ég er úfin þögn
á reiki í myrkrinu
þá ert þú stjarnan
sem vísar mér leið.(„5. maí 2007“)
Og vel má hugsa sér að lýsingar skáldsins á sjálfu sér í fyrri línum erindanna kallast á við tilvistarangist unglingsins sem steig út á ritvöllinn rúmum fjórum áratugum fyrr. Hér komin í samhengi við viðburðaríka ævi og reynslu af lífinu, þó vitaskuld sé alltaf jafn mikilvægt að halda lífi í viðvaningnum í sér.
Sagnamaðurinn
Prentuð verk Sveinbjarnar í óbundnu máli eru ekki stór hluti höfundarverksins. Ein skáldsaga, smásagnasafn og tvær barnabækur sem báðar eru hliðarafurðir kvikmyndaðra verka og önnur þar að auki skrifuð í samstarfi við annan. Hér verður staldrað við smásagnasafnið Stórir brúnir vængir sem kom út 1989 og skáldsöguna Sólin er sprungin sem Sveinbjörn sendi frá sér árið 2001.
Sögur Sveinbjarnar sverja sig sennilega meira í ætt við verk handritshöfundarins en ljóðskáldsins. Þær búa yfir eiginleikum sem einkenna góð kvikmyndahandrit; skýr spennuuppbygging, rökvís framvindu og persónuþróun, og óvæntar vendingar sem þó eru trúverðugar í samhengi verksins sjálfs. Vafalaust má sjá þessi einkenni sem ágalla frá sjónarhóli „bókmenntalegrar fagurfræði“, sögurnar deila þessum einkennum með afþreyingarefni á borð við stóran hluta höfundaverks Sveinbjarnar fyrir sjónræna miðla.
En það eru líka þræðir yfir í ljóðverkin í þessum sögum. Sambönd barna og foreldra eða annarra fullorðinna eru oftast nær í forgrunni. Börnin eru stundum uppkomin, en samskipti/afskiptaleysi foreldra eru einatt hreyfiafl atburða, sem og minningar eða skortur á þeim.
Eftir útkomu ljóðabókarinnar Lífdagatals líða fjögur ár þar til næsta prentaða verk Sveinbjarnar lítur dagsins ljós, smásagnasafnið Stórir brúnir vængir. Þá hefur hann haslað sér völl sem handritshöfundur. Sjónvarpsmyndin Þetta verður allt í lagi kemur 1984, sama ár og ljóðabókin, og 1988 er Foxtrott frumsýnd, leikin bíómynd í fullri lengd. Í millitíðinni heldur Sveinbjörn til náms í handritaskrifum við Suður-Kaliforníuháskóla í Los Angeles.
Í safninu eru fimm sögur. Ein þeirra, titilsagan, er langlengst og réttast að flokka sem nóvellu. Þar eru raktir síðustu dagar í lífi meðalmannsins Jóns, sem snemma í sögunni er greindur með heilaæxli. Sagan er rakin á blátt áfram hátt, hvernig Jón og fjölskyldan takast á við fréttirnar, auk þess sem Jón reynir að leita uppi verðmæti í lífi sínu og minningu. Hún minnir um margt á félagsraunsæissögur níunda áratugarins, það er deyfð yfir þessu hversdagslega lífshlaupi og örvænting Jóns yfir því að tíminn er að renna út helgast af því:
Hann las það sem hann hafði skrifað og furðaði sig á því hvað allt sem hann skrifaði varð alltaf asnalegt. Sennilega er ég bara svolítið vitlaus, hugsaði hann. Það hefur bara aldrei komið neitt að sök. Ég hef ekki þurft að skrifa neitt lengst af. Nema tölur. Og báðum hætti ég því líka. Og hvað? Hvað svo? Hvað er þá eftir? Tvö börn, ein ekkja. Íbúð í Árbænum. Gömul Cortína, ein mynd af Valsliðinu ‘61, þar sem ég er með lokuð augun … nokkur asnaleg bréf. (61)
Það er stutt í hrollvekjuna í nokkrum sagnanna. Kannski sérstaklega „Stjörnum Cesars“, þar sem lítill drengur er í forgrunni og við fylgjumst með samskiptum hans við gamlan mann og skiljum á endanum að hann er að láta drenginn aðstoða sig við sjálfsvíg. Sú saga virðist eiga sér forsögu sem leikrit, allavega er leikrit undir sama nafni á ensku talið upp meðal verka Sveinbjarnar á titilsíðu bókarinnar, og það er auðvelt að sjá fyrir sér slíkan einþáttung, uppbyggingin sögunnar mun augljóslega njóta sín á sviði, jafnvel í útvarpi.
Lokasaga bókarinnar, „Icemaster“, hlaut fyrstu verðlaun í smásagnasamkeppni Listahátíðar 1986 og er einnig á hryllingsrófinu. Endurnýjuð kynni af ísskáp fjölskyldunnar kemur sögumanni aftur í samband við minningarnar sem fela sig bak við þetta sakleysislega „Hélt ég“. Örstutt en meistaralega byggð saga um fjarlægan föður og fjölskyldubölvun.
Pabbi var aldrei til. Við systkynin sáum hann aldrei. Hélt ég. Það var næstum aldrei talað um hann. Allt fram á þennan dag hef ég aldrei séð ljósmynd af honum.
En einhvers staðar inni í afkimum hugans átti ég mér alltaf mynd af pabba. (149)
Líkt og í „Icemaster“ eru hálfgrafnar minningar um dramatísk atvik úr bernskunni í veigamiklu hlutverki í skáldsögunni Sólin er sprungin. Þar er hinsvegar drjúgt pláss fyrir sögusvið sem Sveinbjörn leggur mikið í að lýsa. Enda er það næsta óvenjulegt fyrir íslenska skáldsögu og trúlega fáir sem hafa haft jafngóðan aðgang að því og hann. Megnið af sögunni gerist á móteli í nágrenni afskekkts eyðimerkursmábæjar í suðvesturhluta Bandaríkjanna. Þar búa aðalsöguhetjan, ljósmyndarinn Jón Fisher, drykkfelldi svikahrappurinn faðir hans og bróðirinn, illa skaddaður eftir bílslysið þegar íslensk móðir þeirra lét lífið. Fáir heimsækja mótelið, aðrir en þeir sem samverkakona föðurins dregur þangað í þeim tilgangi einum að kúga út úr þeim fé.
Fátt virðist munu koma hreyfingu á þetta kyrrstæða og tíðindalitla líf þegar þau tíðindi berast að tilboð hefur borist í eyðijörð á Vestfjörðum sem móðirin átti hlut í. Ferð Jóns á bernskuslóðir móður hans kemur hreyfingu á eyðimerkurlífið og rífur jafnframt ofan af sárum fortíðarinnar og aðdraganda dauða móðurinnar.
Sólin er sprungin er lágstemmd en áhrifarík fjölskyldusaga með óvenjulegt sögusvið sem stendur manni ljóslifandi fyrir hugskotsjónum. Atburðarásin er snjöll og stundum óvænt og persónugalleríið skrautlegt en sannfærandi. Mjög auðvelt er að finna áhrif frá hugsunarhætti og tækni handritshöfundarins í því hvernig sögunni vindur fram og hvenær ófyrirséðar vendingar verða. Þráðurinn í kringum svikamyllu föðurins og samstarfskonu hans er beint úr hefð amerískra kvikmynda, þar sem sögur af svona fólki sem kemst í óþægilega og örlagaríka snertingu við hin stóru glæpaöfl eru á hverju strái. Það er auðvelt að misstíga sig við að blanda saman slíku efni og formi og efnistökum raunsæislegrar fjölskyldusögu, en Sveinbirni ferst það vel úr hendi.
Handritshöfundurinn
Í útgefnu handriti kvikmyndarinnar Foxtrot birtir Sveinbjörn ritgerð um grundvallaratriði handritaskrifa, sem ber það skemmtilega nafn „Ríkharður III, Rambo IV og Kerið í Grímsnesi – þankar um handritagerð“. Þar léttir ljóðskáldið undir með kennaranum og líkir spennuuppbyggingu og -losun í hefðbundnu vel byggðu handriti við hæðarlínur í landslagi:
Það er þetta grundvallarlögmál, þessi beinagrind, sem Ríkharður III og Rambó IV eiga sameiginlegt. Þeir ganga báðir tveir, en vissulega hvor í sínu lagi, þennan dramatíska spotta í Grímsnesinu, hina lúmskt-tragísku leið frá bílastæðinu, upp aflíðandi brekkuna að Kerbarminum, þar sem átökin ná hámarki. Svo fikra þeir sig niður brattann, ofan í gíginn. (105)
Að mörgu leyti er eðlilegast að líta á handrit Sveinbjarnar að kvikmyndum og sjónvarpsþáttum sem kjarnann í höfundaverki hans, að minnsta kosti til jafns við ljóðin. Eftir hann liggja fjölmörg handrit, hann menntar sig til starfa innan þessa geira, einna fyrstur Íslendinga, og var um tíu ára skeið yfirmaður handritshöfundadeildar Norska kvikmyndaskólans.
Á hinn bóginn liggur það í eðli þeirrar vinnu að það er torvelt að sjá skýr ummerki um „höfundinn sjálfan“ í verkunum. Til þess eru of margir kokkar í því eldhúsi sem reiðir fram leikið myndrænt efni; handritshöfundurinn er hér nær því að vera þjónn en alvaldur. Þá skiptir máli – kannski höfuðmáli – að fjárhagslegir hagsmunir stýra því hvað verður til á þessum vettvangi á mun beinskeyttari og meira afgerandi hátt en á heimavelli höfunda ljóða og skáldsagna. Eða eins og segir í fyrrnefndum eftirmála:
Þegar við hugleiðum þá fjárhagslegu staðreynd að það er milljónafyrirtæki að framleiða eina kvikmynd verður okkur ljóst a það er dálítið mikilvægt að kvikmyndahandrit sé þokkalega skynsamlega saman sett og laust við stórkostlegar brotalamir áður en allt apparatið er sett í gang og hinn stórvirki og rándýri skuttogari listarinnar heldur á miðin. (101)
Á móti kemur að hlutfall „hreinna“ frumsaminna verka er hátt í handritabunka Sveinbjarnar. Þau eru flest hans ‚einka‘ höfundarverk frá grunni, en samstarf fleiri en eins höfundar er algengt verklag. Undantekningarnar eru spennuþáttaröðin Mannaveiðar frá 2008, sem byggð er á glæpasögu eftir Viktor Arnar Ingólfsson, sögulega dramað Tár úr steini (1995) sem rekur kafla í æfi Jóns Leifs og fjölskyldu hans og er skrifað í samvinnu við Hilmar Oddsson og Hjálmar H. Ragnarsson, og jóladagatalið Á baðkari til Betlehem, sem þeir Sveinbjörn og Sigurður G. Valgeirsson skrifuðu árið 1990. Einnig má nefna að Sveinbjörn tók þátt í að skrifa tvær danskar sjónvarpsþáttaraðir, Taxa og Forsvar, snemma í því ferli þegar norrænt sjónvarpsefni er að verða að rómaðri alþjóðlegri söluvöru. Önnur verk Sveinbjarnar fyrir tjald, skjá og svið eru hans eigin smíðar frá grunni.
Erfið samskipti yfir kynslóðabilið eru áberandi þráður í flestum ef ekki öllum þessara verka, þó þau séu sjaldan miðlæg, eða sjálft „umfjöllunarefnið“. Svo vill reyndar til að sjónvarps- og kvikmyndahandritin eru öll á „spennu- og sakamálarófinu“, og lúta reglum og venjum þeirra greina oftast sérlega vel og það með góðum árangri.
Það er strax ljóst í Foxtrot árið 1988, sem skrifað er á námsárum Sveinbjarnar í Kaliforníu. Það er þéttleiki og öryggi í meðferð miðilsins og miðlun sögunnar í handritinu, sem ólíkt flestum ef ekki öllum íslenskum kvikmyndahandritum var prentað og gefið út sama ár og hún er frumsýnd.
Uppbygging spennunnar í kringum vaxandi hömluleysi peningaflutningamannsins Kidda helst í hendur við upplýsingar sem okkur er miðlað um uppvöxt hans í óstöðugu návígi við ofbeldisfullan og drykkfelldan föður, og hvernig hann hefur misst tökin á lífi sínu, bæði lofandi atvinnumannsferli í knattspyrnu og samskiptum við konurnar í lífi sínu. Dramatíski þunginn er síðan í því hvernig og hvenær yngri bróðirinn Tommi nær að stíga út úr áhrifasviði Kidda og taka sjálfstæða siðferðilega afstöðu og bjarga því sem bjargað verður, og á endanum lífi Lísu, sem bræðurnir hafa skilið eftir og talið af. Gott ef ekki að ljóðskáldið og bernskukönnuðurinn fær ekki að orða boðskapinn fyrir persónur sínar seint í myndinni, áður en Tommi heggur á hnútinn:
STRÁKUR
Það varst þú sem brenndir af á móti Dönum.TOMMI
Já.
STRÁKUR
Af hverju skaustu svona fast? Ég skýt aldrei svona fast. Maður á aldrei að skjóta svona fast. Ef maður hittir ekki, þá er svo ferlega langt að sækja boltann.(79)
Ef frá eru talin nokkur styttri leikrit sem rötuðu á svið á tíma Sveinbjarnar í Kaliforníu er Þétting eina sviðsverk hans, sýnt í Borgarleikhúsinu leikárið 1991–1992 í leikstjórn Hallmars Sigurðssonar.
Að formi til er Þétting næsta hefðbundið samfélagslegt raunsæisverk af ætt Ibsens og kannski ekki síst Arthurs Miller. Átökin, eða fléttan, hverfist um siðferðilega klemmu sem kennarinn og tónlistarmaðurinn Sigurjón stendur frammi fyrir. Sigurjón er hugsjónadrifinn maður og í forystusveit verkalýðshreyfingar opinberra starfsmanna sem stendur fyrir allsherjarverkfalli sem lamar innviði þjóðfélagsins. Á sama tíma glímir móðir hans við þrálátt krabbamein sem í upphafi verks virðist á undanhaldi en er fljótlega komið á lokastig. Dísa systir Sigurjóns starfar sem módel og leikkona vestan hafs og hefur milligöngu um að fá til landsins lítið prófað lyf sem hún telur fullvíst að muni bjarga móður þeirra, en verkfallið kemur í veg fyrir að lyfið fáist afgreitt til landsins.
En þessi móralski þráður er aðeins bindiefnið, og er á endanum ekki látinn vera eins afdráttarlaus og plássfrekur og hann þyrfti að vera til að verða raunverulegt dramatískt sprengiefni. Samband Sigurjóns við foreldra sína og eigin minningar er hinn ljóðræni þráður. Sigurjón og Ásgeir faðir hans eru á öndverðum meiði í lífsafstöðu sem kristallast í verkfallsbaráttunni, en jafnframt reynir Sigurjón, líkt og hinn dauðvona Jón í Stórir brúnir vængir, að festa hendur á einhverjum kjarna í minningum sínum:
Þetta er ókunnugt fólk. Ókunnunnugt fólk. Þekki það bara af myndum. Ásgeir og Ólöf. Hvaða fólk er þetta? Af hverju man maður ekkert eftir þessum tíma? Það sagði við mig kona um daginn að hún hefði afgreitt í búð þar sem við mamma komum oft að kaupa inn. Hún sagði að mamma hefði alltaf leitt mig svo fallega. Það hafi verið svo mikil hlýja í því hvernig hún leiddi mig. Hún sagðist muna eftir þessu þótt það væru bráðum þrjátíu ár síðan … af hverju get ég ekki munað eftir þessu? (23)
Tíu ár líða frá Foxtrot áður en næsta mynd sem Sveinbjörn skrifar einn síns liðs er frumsýnd. Sporlaust er líkt og sú fyrri saga af „venjulegu“ fólki sem sér sig knúið til að leyna alvarlegum glæp. Hér er það ungur vinahópur sem vaknar upp með lík ókunnugrar konu í húsi þar sem þau hafa haldið gleðskap og muna óglöggt hvað gerðist. Fljótlega eru þau komin í alvarlegar ógöngur, enda þrengist sjónarhorn lögreglunnar hægt og rólega utan um þau, um leið og harðsvíraðir glæpamenn nálgast þau úr annarri átt.
Sporlaust er mun eindregnari „krimmi“ en Foxtrot, fléttan flókin og um margt hefðbundin og sækir minni og einingar atburðarásar óspart í sjóð glæpasagna á tjaldi og skjá, framandleikinn fyrst og fremst fólgin í því að svona dæmigerð saga sé sögð í íslensku umhverfi.
Persónur eru margar þó sundkappinn Gulli sé í miðju sögunnar. Efnilegur, „venjulegur“ ungur maður sem hefur kosið að búa með listakonunni móður sinni og virðist ekki vera í miklu sambandi við föður sinn, þó hann hafi lykil að einbýlishúsi hans og kjósi að halda þar partí í leyfisleysi að honum og fjölskyldu hans fjarverandi. Það er ekki mikið svigrúm fyrir dýpt eða forsögu í gangverkinu.
Forsagan er á hinn bóginn í lykilhlutverki í sjónvarpsseríunum um rannsóknarlögreglumanninn Helga; Hamarinn (2009) og Hraunið (2014). Í þeirri fyrri er það fyrst og fremst forsaga fólksins í litla sveitasamfélaginu á Suðurlandi þar sem atburðirnir gerast sem skiptir máli: flókin og dulin fjölskyldutengsl, ástarmál og afstaða til umdeildra framkvæmda. Í þeirri síðari er það „upprunasaga“ Helga sjálfs sem er dreginn fram í dagsljósið og inn að miðju atburðanna.
Hvað glæpasöguþráð varðar þá eru bæði Hamarinn og Hraunið snjallar smíðar sem vinna á klókan hátt úr bæði staðalmyndum um íslenskt samfélag (sérstaklega Hamarinn) og tíðindi úr samtímanum (einkum Hraunið). Álfatrú og bannhelgi þeim tengd, togstreita umhverfisverndar og raforkuframleiðslu, örvæntingarfullar tilraunir fjárglæframanna til að lifa hrunið af, sívaxandi harka í fíkniefnadrifnum undirheimum og tengsl við alþjóðlega skipulagða glæpahringi, skelfileg meðferð á börnum á afskekktum upptökuheimilum. Það er af nógu að taka.
Hraunið og Hamarinn eru ákaflega haganlega smíðaðar dramatískar glæpaseríur. Þær halda vandlega tryggð við viðteknar formúlur í þáttum af þessu tagi, en fylla inn í breyturnar þekktum stærðum úr íslensku umhverfi, sögu og samtíma á mjög sannfærandi hátt. Vanræksla þráhyggjuþjakaðra rannsóknarlögreglumanna á börnum sínum og fjölskyldu er vissulega staðalbúnaður í verkfærakistu krimmasmiða, en Sveinbjörn beitir honum af öryggi og fimi, svo samband Helga við dóttur sína og fyrrverandi eiginkonu verður trúverðugt, mótsagnirnar í því skiljanlegar í ljósi þeirra krafta sem verka á aðalpersónuna.
Það er ljóst að uppvöxtur Helga hefur verið átakamikill. Við fáum ekki skýra mynd af því, varla einu sinni grun um það, í Hamrinum, en þó er ljóst að hann hefur myndað sterk tengsl við Laugu, fóstru sína frá því hann var þar í sveit sem lítill drengur. Í Hrauninu fáum við hins vegar að vita að Helgi var líka vistaður á harðneskjulegu upptökuheimili þar sem hann sætti illri meðferð sem markaði hann fyrir lífstíð og er rót reiðinnar sem brýst reglulega fram í ofbeldishegðun sem markar feril hans og stöðu innan lögreglunnar. Fjarstaddir og skeytingarlausir foreldrar skilja eftir sig óuppgerð mein sem hafa áhrif langt inn í framtíðina.
Það er löng leið frá litlu heimspekingunum sem deyja bernskunni í inngangsorðum Stjarna í skónum, eða tónskáldsins sem mamman leiddi svo fallega í Þéttingu til lögreglumannsins sem ræðst inn í niðurníddan bæ kvalara sinna á Snæfellsnesi, vopnaður haglabyssu og áratugagamalli niðurbældri bræði.
Það virðist líka langur vegur milli hins menntaða handritshöfundar sem vinnur innan fastmótaðrar hefðar sem partur af risastórri og rándýrri maskínu sem framleiðir afþreyingarefni og skáldsins sem leitast við að halda skynjun sinni og næmi fyrir undrum lífs og umhverfis tærri um leið og hann þroskar færni sína í að miðla þeim þannig að myndir kvikni í huga viðtakandans.
Í þessari spennu óleystra mótsagna er ævintýrið fólgið.
Þorgeir Tryggvason, október 2020
Til þessara greinaskrifa hlaut Bókmenntavefurinn styrk frá
Greinar
Um einstök verk
Stórir brúnir vængir og fleiri sögur
Jón Karl Helgason: „Fjórir ónúmeraðir fuglar“ (ritdómur)
Skírnir; 1990, 164: bls.
Kristján Þórður Hrafnsson: „Núna er veruleikinn allt í einu orðinn dýrmætur“ (ritdómur)
Tímarit Máls og menningar 1990; 51 (3): bls. 96-99
Verðlaun
2015 - Edduverðlaun: Besta leikna sjónvarpsefnið: Hraunið
1996 - GIFF (Kvikmyndahátíðin í Gautaborg): Áhorfendaverðlaunin: Tár úr steini
1988 - Fyrstu verðlaun leikskáldssamtaka USC. Samkeppni um einþáttunga: Visiting Hour
1986 - Smásagnakeppni Listahátíðar: Fyrstu verðlaun: „Icemaster“
Tilnefningar
2010 - Edduverðlaun: Tilnefning sem besta leikna sjónvarpsefnið: Hamarinn
2008 - Edduverðlaun: Tilnefning sem besta leikna sjónvarpsefnið: Mannaveiðar
1999 - Edduverðlaun: Tilnefning sem bíómynd ársins: Sporlaust
Lífdagar
Lesa meiraHraunið
Lesa meiraIcemaster
Lesa meiraIcemaster
Lesa meiraHamarinn
Lesa meiraMannaveiðar
Lesa meiraForsvar
Lesa meiraSólin er sprungin
Lesa meiraStrákahöllin
Lesa meira
Skipafréttir
Lesa meiraDansað á haustvöku
Lesa meiraGuðlaun herra Rosewater eða Perlur fyrir svín
Lesa meiraSláturhús fimm eða Barnakrossferðin : skyldudans við dauðann
Lesa meira